Badania terenowe Instytutu Archeologii UJ

» Ałtaj (Rosja)

Począwszy od roku 2012 w północnej części rosyjskiego Ałtaju nieopodal miejscowości Manżerok polscy archeolodzy pod kierunkiem mgr. Łukasza Oleszczaka z Instytutu Archeologii UJ biorą udział w badaniach kompleksu osadniczego z okresu scytyjskiego i huńskiego. Krakowscy badacze zostali zaproszeni do współpracy przez prof. A.P. Borodowskiego z Instytutu Archeologii i Etnologii Rosyjskiej Akademii Nauk (Oddział Syberyjski) w Nowosybirsku. Współpracę kontynuowano w roku 2013. Patronat naukowy nad tym przedsięwzięciem objął prof. dr hab. Jan Chochorowski

Spośród kilkunastu stanowisk, które znajdują się w rejonie miejscowości Manżerok, najważniejszymi są: grodzisko Manżerok st. 3, cmentarzysko Czułtukow Łog st. 1, oraz osada Czułtukow Łog st. 9. Stanowiska położone są w dolinie rzeki Katuń, na prawym jej brzegu. Rzeka ta, która łącząc się pod Barnaułem z Biją tworzy Ob, jest największym ciekiem Ałtaju i już w pradziejach pełniła rolę ważnego szlaku komunikacyjnego, wiodącego z północy w głąb gór. Kompleks osadniczy składa się ze stanowisk pochodzących głównie z epoki żelaza, z okresu pazyrykskiego (scytyjskiego) i huńskiego (sarmackiego). W VI-III w. p.n.e. w omawianym rejonie, jak i na całym terenie rosyjskiego Górnego Ałtaju, występowała kultura pazyrykska, należąca do kręgu kultur typu scytyjskiego. Kultura ta znana jest z fenomenalnych odkryć zabytków z surowców organicznych i ciał pokrytych tatuażami, doskonale zachowanych dzięki temu, iż komory grobowe kurhanów pazyrykskich wypełnione były lodem. Na północnym Ałtaju nie znaleziono kurhanów skutych lodem, lecz mimo tego badania prof. Borodowskiego, prowadzone od kilkunastu już lat w rejonie Manżeroka przyniosły wiele ciekawych odkryć i rzuciły nowe światło na szereg problemów badawczych. W szczególności dotyczy to analizy osadnictwa prahistorycznego ałtajskich przedgórzy i charakteru kontaktów pomiędzy kulturami przyałtajskich stepów znad górnego Obu, a ludnością zamieszkującą doliny wysokogórskiego Ałtaju.

więcej informacji znajdziesz TUTAJ

» Ryżanówka (Ukraina)

Około 2300 lat temu niewielka grupa Scytów, koczowniczego ludu od kilku wieków panującego niepodzielnie na stepach dzisiejszej Ukrainy, stoczyła krwawy bój o pastwiska dla swoich stad, z nadciągającymi od wschodu Sarmatami. Dla ich wodza, postawnego, ponad 40-letniego mężczyzny, znakomitego wojownika, była to już ostatnia potyczka. Uderzony w twarz padł na polu walki, jak przystało na władcę koczowników, dla których wojna była żywiołem, treścią ich niespokojnego bytu. Złożenie ciała wodza w monumentalnym grobowcu, było oddaniem hołdu bohaterowi, właściwym dla jego dokonań i rangi jako władcy. Nie został odesłany w nicość; w pełnym rynsztunku bojowym, już jako heros – uosobienie nadzwyczajnych zalet, czuwał nadal nad pomyślnością swego ludu stanowiąc jeden z symboli jego tożsamości.  Wielki kurhan kryjący pochówek „ostatniego władcy Scytów", widoczny jest do dziś u południowego skraju Ryżanówki, zagubionej w stepie wsi w centralnej części Ukrainy.

» Tell el-Murra (Egipt)

Stanowisko Tell el-Murra położone jest we wschodniej części Delty Nilu, około 100 km na północny-wschód od Kairu. Wyrastające pośród pól uprawnych wzgórze kryjące pozostałości starożytnej osady wznosi się na wysokość ok. 3 do 4 m powyżej poziomu pól uprawnych. Tell jest dobrze zachowany, jedynie jego niewielka część uległa zniszczeniu w wyniku powiększania obszaru zajmowanego przez pola uprawne. Tell el-Murra było jednym ze stanowisk objętych w latach 2008, 2010-2011 badaniami powierzchniowymi realizowanymi we wschodniej części Delty Nilu przez ekspedycję archeologiczną Instytutu Archeologii UJ. Prace sondażowe do 2011 prowadzone były w trzech jego częściach: południowo-zachodniej (sondaże S3 oraz S2), północno-wschodniej (sondaż S1) oraz wschodniej (wykop S4). W oparciu o uzyskane wówczas wyniki wytypowane zostało do prowadzenia regularnych badań wykopaliskowych.

Materiał zabytkowy zebrany z powierzchni oraz sondaży (S1, S3, S4) eksplorowanych w latach 2010-2011 umożliwił wstępne określenie chronologii osady, która istniała od ok. 3500 p.n.e. do ok. 2200 p.n.e. Ustalenia te zostały potwierdzone w toku dalszych badań w latach 2014-2016. Pozwoliły one również na wydzielenie kolejnych etapów wzrostu oraz upadku znaczenia osady wraz ze wskazaniem ich możliwych przyczyn.

Osada w Tell el-Murra usytuowana była wzdłuż szlaku handlowego biegnącego przez wschodnią cześć Delty i Północny Synaj w kierunku Palestyny. Związana była z rozwijającymi się w pobliżu dużymi ośrodkami, a jej istnienie zależne było m.in. od funkcjonowania wspomnianego szlaku, prosperity kontrolujących handel ośrodków, a także zmieniających się warunków środowiskowych, zwłaszcza wahań poziomu wylewów Nilu, a także zmiennych kolei losu państwa egipskiego.

Najstarsza osada, założona została w okresie predynastycznym, przez ludność należącą do rozwijającej się w północnej części Egiptu kultury dolnoegipskiej. W świetle wyników uzyskanych w 2016 roku przyjęto, iż ówczesna zabudowa zajmować mogła znaczną część stanowiska. Badania w roku 2016 roku, potwierdziły również wcześniejsze przypuszczenia, co do przerwy osadniczej w okresie Nagada IID, pomiędzy schyłkiem kultury dolnoegipskiej, a okresem bezpośrednio poprzedzającym powstanie państwa egipskiego. Po ponownym zasiedleniu w okresie Naqada III zabudowa zajmowała prawdopodobnie większa część stanowiska.

Osada funkcjonowała również w okresie wczesnodynastycznym (I-II dynastia), chociaż jej rozmiary uległy wówczas zmniejszeniu, wraz z przeznaczeniem na cmentarzysko części południowo-zachodniej, zajmowanej dotychczas przez osadę. W okresie Starego Państwa (III-VI dynastia), zamieszkana była również tylko część wschodnia oraz północna stanowiska. Badania z lat 2013-2016 wykazały, że pomimo prawdopodobnie krótkiego kryzysu oraz zmniejszenia rozmiarów osady, okres wczesnodynastyczny (dynastie I i II), a zwłaszcza pierwsza połowa Starego Państwa (dynastie III i IV) były dla mieszkańców Tell el-Murra czasem pomyślności. Natomiast kolejny okres zmniejszenia znaczenia, na co wskazują odsłonięte w latach 2013-2014 bardzo skromne w porównaniu z okresami poprzednimi pozostałości osadnicze, nastąpił dopiero w drugiej połowie Starego Państwa (dynastie V i VI). Pod koniec tego okresu, w czasach dynastii VI doszło do całkowitego opuszczenia stanowiska, a dotychczasowe badania nie dostarczyły materiału z późniejszych okresów.

Wykopaliska prowadzone obecnie w Tell el-Murra obejmują przede wszystkim część południowo-zachodnią (wykop S3) gdzie odsłaniane są groby z okresu wczesnodynastycznego, a także pozostałości starszej osady oraz część północno-wschodnią (wykop T5) gdzie badane są pozostałości osady funkcjonującej do końca okresu Starego Państwa.

Badania w Tell el-Murra realizowane były w ramach projektów finansowanych w latach 2010 – 2012 ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant nr 2195/B/H03/2009/36, przekazany w toku realizacji do Narodowego Centrum Nauki), w latach 2014-2016 ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/09/B/HS3/03588.

www.murra.pl

» Maszkowice, gm. Łącko (Polska)

Badania na prehistorycznym osiedlu obronnym w Maszkowicach, gm. Łącko (dolina Dunajca).

Serwis internetowy wykopalisk w Maszkowicach

Prehistoryczne osiedle obronne na „Górze Zyndrama" w Maszkowicach znane jest archeologii już od przełomu XIX i XX w. Widoczne w terenie nasypy ziemne, otaczające niewielkie (około 0,5 ha), lecz naturalnie obronne plateau wzniesienia uważano początkowo – zgodnie zresztą z lokalną legendą – za pozostałość po zamku rycerza Mikołaja Zyndrama z Maszkowic. Badania wykopaliskowe przeprowadzone na w latach 1959-1975, przez Marię Cabalską z Uniwersytetu Jagiellońskiego wykazały jednak, że w rzeczywistości „Góra Zyndrama" kryje relikty znacznie starszego osadnictwa.

Stanowisko w Maszkowicach to obecnie jeden z najważniejszych obiektów dla poznania młodszych odcinków prehistorii w całej strefie karpackiej. Dzięki temu, że „Góra Zyndrama" nie była zamieszkana w średniowieczu i czasach nowożytnych doskonale zachowały się tutaj relikty prehistorycznych umocnień i pierwotny układ nawarstwień kulturowych. Jednocześnie jest to stanowisko zasiedlone w bardzo intensywny sposób przez ponad półtorej tysiąca lat – od końca wczesnej epoki brązu (ok. 1650 r. przed Chr.) do późnego okresu lateńskiego (ok. 50 r. przed Chr.). Ze względu na wagę odkryć dokonanych w Maszkowicach przez ekspedycję M. Cabalskiej w 2009 roku podjęta została próba pełnego opracowania ogromnego zbioru źródeł pozyskanych podczas dawnych badań. Prace te trwają nadal, a ich dotychczasowym plonem jest pełne opracowanie rezultatów wykopalisk z 1971 roku oraz w zaawansowanym stopniu także wyników badań z lat 1968 i 1972. W celu wyjaśnienia niektórych kwestii, kluczowych dla właściwego zinterpretowania danych pozyskanych podczas dawnych wykopalisk, w sezonach 2010-2012 na stanowisku przeprowadzone zostały – na niewielką skalę – badania weryfikacyjne. Skoncentrowane były one na czterech tematach: 1) dokładnej lokalizacji wykopów z lat 1959-1975; 2) chronologii umocnień i rekonstrukcji procesów tafonomicznych we wschodniej, krawędziowej partii osiedla obronnego; 3) rozpoznaniu zachodniego stoku stanowiska, dotychczas niebadanego wykopaliskowo; 4) określeniu faktycznego zasięgu osiedla.

Dzięki odkryciu wschodniej granicy obszaru badań z lat 60-tych XX w, i zestawieniu tych obserwacji z wynikami prospekcji geofizycznej (sierpień 2009) oraz dokładnej analizy zachowanej dokumentacji rysunkowej możliwe było stworzenie wiarygodnego planu reliktów odkrytych podczas dawnych wykopalisk. Wynika z niego, że we wszystkich fazach istnienia osady obronnej najintensywniej zasiedlona była najwyżej położona północna i wschodnia krawędź stanowiska, gdzie zalega gruba warstwa kulturowa i znajdują się relikty umocnień, natomiast centralna część wypłaszczenia, opadająca nieco w kierunku zachodnim stanowiła rodzaj strefy magazynowej, z bardzo licznymi jamami zasobowymi.

Badania przeprowadzone przez nas na wschodniej krawędzi stanowiska pozwoliły odkryć bardzo skomplikowany układ nawarstwień, na który składają się poziomy bruków kamiennych zalegające w obrębie warstwy kulturowej z późnej epoki brązu i epoki żelaza, warstwy gliny tworzące nasyp „tarasu" wciąż widocznego w terenie oraz zalegające pod nim relikty trzech faz budowlanych najstarszej osady (warstwy kulturowe, nasypy, poziomy spalenizny) pochodzące z czasów istnienia osiedli z wczesnej i środkowej epoki brązu. Miejscami całkowita miąższość sekwencji stratygraficznej sięga dwóch metrów! W obrębie nawarstwień kulturowych znajduje się ogromna liczba zabytków, zwłaszcza fragmentów ceramiki i kości. Z jednego metra kwadratowego i dziesięciocentymetrowej warstwy, którą prowadzona jest eksploracja, pochodzić może nawet do stu fragmentów naczyń glinianych. Jednym z najważniejszych rezultatów badań na wschodniej krawędzi jest propozycja nowego datowania umocnień widocznych na stanowisku. Przeprowadzone w sezonie 2012 prace wykazały, że pierwszym etapem organizacji przestrzeni osadniczej na terenie osiedla, około 1650 r. przed Chr. było wzniesienie na wschodniej i prawdopodobnie też północnej krawędzi plateau cypla zapory w postaci suchego muru z płyt piaskowcowych. Ta unikatowa konstrukcja to obecnie jeden z najstarszych przykładów kamiennych umocnień w Europie Środkowej. Inne nowe ustalenia dotyczą kulturowych powiązań mieszkańców osiedla, zwłaszcza w najstarszych fazach jego istnienia (ok. 1650-1200 przed Chr.). W zasadzie wszystkie odkrywane przez nas diagnostyczne zabytki reprezentują tradycje kulturowe w dorzeczu Cisy, a niektóre przedmioty, jak fragmentarycznie zachowana statuetka ludzka posiadają jeszcze dalsze, bałkańskie lub egejskie koneksje.

Badania prowadzone na zachodnim stoku stanowiska, zwłaszcza wąski przekop z roku 2011, również pozwoliły na odsłonięcie interesującej sekwencji nawarstwień. W przeciwieństwie jednak do wschodniej krawędzi plateau, odkryty tutaj układ stratygraficzny, w postaci dwóch nakładających się na siebie warstw kulturowych, nie jest raczej rezultatem intensywnych procesów osadniczych zachodzących w tym właśnie miejscu, lecz skutkiem procesów erozyjnych. Najprawdopodobniej mamy tutaj do czynienia ze śladami jednego, lub najwyżej kilku masywnych spływów warstwy kulturowej z górnej partii cypla, być może uruchomionych powstaniem osuwiska u podstawy zachodniego stoku wzniesienia. Materiał zabytkowy z odkrytych tutaj nawarstwień jest jednolity chronologicznie i pochodzi z końca epoki brązu.

W celu określenia zasięgu osadnictwa wykonana została seria odwiertów w obrębie osiedla obronnego i poza zasięgiem fortyfikacji (sezon 2010), wykop sondażowy położony około 100 m na północ od osady obronnej (sezon 2011) oraz dalsze badania geofizyczne (sezon 2012). Można obecnie przyjąć, że w pewnym okresie chronologicznym, najprawdopodobniej w początkowej fazie późnej epoki brązu (około 1200/1100-900 r. przed Chr.) na grzbiecie sąsiadującym z osiedlem obronnym funkcjonowała osada otwarta, stanowiąca rodzaj podgrodzia.

Oprócz prac wykopaliskowych w okolicy stanowiska przeprowadzone zostały także badania powierzchniowe, których rezultatem było odkrycie kilkunastu punktów osadniczych z epoki brązu i epoki żelaza (kwiecień 2011). Wnioski z analiz osadniczych, wraz z badaniami środowiskowymi (studia geomorfologiczne, analizy szczątków zwierzęcych, analizy paleobotaniczne) będą miały na celu dalsze rozpoznanie uwarunkowań, które kształtowały fenomen niezwykle intensywnej i długotrwałej aktywności prehistorycznych osadników w Maszkowicach. Badane przez nas stanowisko traktujemy bowiem jako rodzaj swoistego „poligonu" dla testowania hipotez tłumaczących procesy adaptacji społeczeństw pierwotnych do uwarunkowań gospodarczych środowisk górskich.

Dr M.S. Przybyła

Fot. 1. „Taras" wschodniej krawędzi plateau „Góry Zyndrama" z wykopami z sezonu 2011 (fot. A. Maślak)

» Tell el-Farcha (Egipt)

Tell el-Farcha to obecnie jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych badanych w Egipcie. Odkrycia dokonywane tutaj w ostatnich latach wpłynęły w sposób nieoceniony na obraz Delty Nilu w okresie formowania się państwa faraonów.

Stanowisko położone jest w północno-wschodniej Delcie ok. 120 km od Kairu ok. 10 km od współczesnego miasta Simbillawin i ok. 15 km od starożytnego Mendes, które odegrało znaczącą rolę w historii upadku Tell el-Farcha. Tworzą go trzy wzgórza-komy o łącznej powierzchni ok. 4,5 ha, których wysokość ponad poziom otaczających pól uprawnych nie przekracza 5 metrów. Południową i wschodnią granicę stanowiska wyznacza współczesna wieś Ghazala, pod którą zapewne znajduje się jego niedostępna już część, zaś północną kanał irygacyjny i pola uprawne.

Stanowisko Tell el-Farcha zostało zidentyfikowane w roku 1987 podczas badań powierzchniowych prowadzonych przez włoską misję archeologiczną Centro Studi e Richerche Ligabue z Wenecji. Na badanej powierzchni ponad 100 ha znaleziono ponad 30 stanowisk spośród, których do wykopalisk wytypowano Tell el-Farcha. Badania wykopaliskowe prowadzone pod kierunkiem R. Fattovicha w latach 1988 - 1990 nie przyniosły spektakularnych efektów. W niewielkich wykopach sondażowych znaleziono ceramikę i fragmenty konstrukcji architektonicznych, które pozwoliły na ustalenie sekwencji chronologicznej stanowiska od kultury dolnoegipskiej do początków Starego Państwa. Po dwóch latach z przyczyn finansowych włoski zespół zrezygnował z badań.

W 1998 roku koncesję podjęli polscy badacze. Po piętnastu sezonach ekspedycja kierowana przez K. Ciałowicza z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i M. Chłodnickiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu może pochwalić się rewelacyjnymi wynikami. Zmiana metody eksploracji na szeroko płaszczyznową przyniosła efekt w postaci odkrycia układu architektonicznego starożytnej osady.

Historię Tell el-Farcha podzielono na 7 faz, z których dwie najmłodsze występują tylko na komie centralnym (C).
Na komie zachodnim (W) odkryto budowle o charakterze rezydencjonalno - światynnym, w której najmłodszej warstwie znaleziono depozyt przedmiotów interpretowanych jako wota. W jej pobliżu w starszych warstwach odkryto browar będący drugim najstarszym tego typu założeniem w Egipcie. Natomiast w najstarszej warstwie odnaleziono pozostałości po dużych rozmiarów konstrukcji wiązanej z kulturą dolnoegipską, która jest dowodem na istnienie w Delcie Nilu lokalnych tradycji architektonicznych przed pojawieniem się ludności nagadyjskiej.
Na komie centralnym (C) zlokalizowane były liczne konstrukcje mieszkalne i gospodarcze, których funkcję potwierdza duża ilość odnalezionych tam narzędzi, kości zwierząt i odpadów.
Kom wschodni (E) do roku 2001 stanowił dla badaczy zagadkę. Po założeniu tam wykopów okazało się zawiera on cmentarzysko, na którym większość grobów prawdopodobnie nie została wyrabowana w starożytności. Dotychczasowe prace prowadzone w tym miejscu przyniosły efekty w postaci odkrycia i przebadania jak dotąd ponad 120-tu grobów datowanych na pierwszą połowę I dynastii, bogato wyposażonych, ułożonych w dość ciasnym układzie. Tylko niektóre z nich były wyrabowane. W roku 2003 na tellu E odkryto prawdopodobnie jeden z nastarszych grobów (mastaba) dostojników z okresu formowania sie państwa egipskiego. Grobowiec ten jest wciąż badany.

Stanowisko Tell el-Farcha daje badaczom jedyną jak do tej pory okazję na kompleksowe przebadanie zespołu osadniczego, którego początki związane są z lokalną kulturą dolnoegipską, kolejne etapy rozwoju wiążą się z ludnością kultury Nagada zaś koniec przypada na panowanie pierwszych dynastii kiedy to transport wodny zastąpił transport karawanowy co spowodowało rozwój ośrodków położonych nad szlakami wodnymi (Mendes) i upadek ośrodków zlokalizowanych z dala od nich (np. Tell el-Farcha).

Serwis internetowy wykopalisk w Tellel-Farcha: www.farkha.org.

» Witów, gm. Koszyce (Polska)

Początki zainteresowania Witowem jako stanowiskiem archeologicznym sięgają lat 20 XX wieku, kiedy to w trakcie prac w żwirowni natrafiono na obiekty archeologiczne. Z miejscowości tej pochodzi również skarb złotych monet z okresu rzymskiego (złote solidy z V w. p.n.e.) oraz skarb brązowych narzędzi i ozdób z epoki brązu (1200 – 1100 p.n.e.) odkryte w latach 20-tych i 30-tych XX w. Pierwsze regularne prace archeologiczne na stanowisku nr 1 w Witowie przeprowadzono w latach 60-tych, a następnie w 80-tych. Badanie te wykazały, iż na wysokim cyplu (tzw. Ostroga Witowska) w zakolu Wisły znajdowała się osada tzw. kultury łużyckiej z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, natrafiono wówczas również na obiekty osadnicze z okresu rzymskiego. W 1967 roku stanowisko 1 w Witowie zostało wpisane do Rejestru Zabytków województwa kieleckiego.
Od 2002 na stanowisku tym prowadzone są prace ratownicze (rabunkowa wybiórka żwiru), którymi z ramienia Instytutu Archeologii UJ kierują dr Anna Gawlik i mgr Piotr Godlewski.
Wykopaliska prowadzone w latach 2002-2009 dostarczyły wielu niezwykle interesujących informacji na temat samego stanowiska jak i pradziejów całego regionu. Pierwsze zarejestrowane ślady pobytu człowieka na stanowisku 1 wiąże się z młodszą epoką kamienia, czyli neolitem. Są to drobne fragmenty naczyń glinianych oraz narzędzi krzemiennych sprzed ponad 5000 lat, pozostawione przez ludność tzw. kultury pucharów lejowatych.
Większość obiektów archeologicznych i związanych z nimi znalezisk pochodzi z czasów późniejszych, z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (około 1300-600 p.n.e.). W czasach tych teren stanowiska zasiedlony był przez ludność tzw. kultury łużyckiej. Ludność ta zajmowała się rolnictwem i hodowlą, wytwarzała ręcznie lepione naczynia gliniane, znała też technologię produkcji wyrobów z brązu a w późniejszym czasie również z żelaza. Uważa się iż osadę w Witowie założyli nowi przybysze z zachodu (zapewne Górnego Śląska), którzy w tym okresie, tzn. około 1350-1300 p.n.e., osiedlali się w okolicach Krakowa. Właśnie z tym wczesnym etapem można łączyć dwa niezwykle ciekawe pochówki szkieletowe odkryte na osadzie w Witowie. Obydwa znajdowały się w głębokich jamach o trapezowatym kształcie (do 2 m gł.), w jednym z nich natrafiono na liczne dary grobowe (naczynia, przedmioty brązowe). Analiza antropologiczna wykazała, iż były to ciała dwóch dorosłych kobiet. W jednej z jam znajdowały się ponadto dwa inne, zdekompletowane szkielety. Groby na osadach w środowisku kultury łużyckiej należą do rzadkości, gdyż z reguły zmarłych palono a następnie chowano na dużych, wielopokoleniowych cmentarzach. Z kulturą tą związane jest też odkryte w trakcie prac archeologicznych grodzisko (jedyny tego rodzaju obiekt w Małopolsce). Fortyfikacje wzniesiono między rokiem 900 a 600 p.n.e. Był to wysoki wał ziemny (wysokości około 4 m) usypany po obydwu stronach drewnianej „palisadą" składającej się z drewnianych słupów połączonych plecionką. Na szczycie wału znajdował się drewniany pomost, po którym mogli poruszać się obrońcy. Obecność fortyfikacji, oraz ślady gęstego osadnictwa świadczą o dużej roli Witowa na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.
Na obszarze objętym badaniami w latach 2002-2009 natrafiono jedynie na pojedyncze znaleziska wiązane z okresem wpływów rzymskich (pierwsze stulecia naszej ery). Znaleziska takie, w postaci przede wszystkim naczyń glinianych (w tym toczonych na kole), liczniej występowały podczas wcześniejszych badań.
Ostatnia faza użytkowania stanowiska 1 wiąże się już z czasami historycznymi. W czasach odpowiadających mniej więcej panowaniu Władysława Hermana i Bolesława Śmiałego, w południowo-zachodniej części badanego obszaru założono niewielki cmentarz. Zmarli, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, chowani byli niespaleni w prostokątnych jamach, zorientowanych wzdłuż osi wschód-zachód. Zwyczaj ten, w połączeniu z ubogim wyposażeniem w dary grobowe (nieliczne ozdoby lub elementy stroju, pojedyncze monety), pozwala przypuszczać, że była to już ludność chrześcijańska.

» Jaskinia w Obłazowej (Polska)

Wśród jaskiń pienińskiego pasa skałkowego Jaskinia w Obłazowej, położona na terenie miejscowości Nowa Biała (powiat Nowy Targ), jest obiektem wyjątkowym. Świadczy o tym znaczenie dokonanych tu odkryć, jak i jej położenie. Otwór jaskini znajduje się 7 m ponad poziom rzeki Białki, której rwący nurt znajduje się w odległości ok. 100 m. Jaskinia znajduje się w izolowanej, widocznej z daleka kopulastej wapiennej Obłazowej Skale (670 m).

Jaskinię tworzy niewielka, 9-metrowej długości komora, do której wchodzi się przez krótki korytarzyk. Przed rozpoczęciem wykopalisk do jaskini prowadził mały, trójkątny otwór eksponowany na południe. Widoczny był w nim skalny próg, który w trakcie postępującej eksploracji okazał się arkadowym zwieńczeniem pierwotnego wejścia, leżącego poniżej wspomnianego otworu i – jak się okazało – wykutego w czasach nowożytnych.
Trzeba wyraźnie powiedzieć, że do chwili dokonania pierwszych odkryć w Jaskini w Obłazowej, wszystkie karpackie stanowiska paleolityczne wiązały się z paleolitem schyłkowym. Wydawało się, że na odkrycia śladów starszego osadnictwa nie ma szans. Ujawnienie bogatej sekwencji górno- i środkowopaleolitycznej w Obłazowej całkowicie zmieniło tę sytuację. Okazało się, że w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej zamieszkiwał neandertalczyk, później zaś Homo sapiens sapiens, i że miał tu prawdopodobnie swoje sanktuarium.
Jaskinia w Obłazowej była zasiedlana wielokrotnie. Najstarsze ślady archeologiczne odnieść należy do środkowopaleolitycznej kultury mustierskiej. Charakterystyczne dla niej zabytki wydobyte zostały z warstw: XXb (skupisko z zębem mamuta), XIX, XVII, XVI (skupisko z żuchwą hieny), XVb oraz XIII. Zabytki górnopaleolityczne pochodzą z warstwy XI, VIII, V i IIIa oraz z warstwy XXII (wkop). Wspomnieć należy też o odkrytych w stropie całej sekwencji zabytkach późnośredniowiecznych, takich jak żelazny grot bełtu kuszy i fragmenty ceramiki.
Analiza układu stratygraficznego Obłazowej, skomplikowanego z powodu przemodelowania części gliniastego podłoża przez człowieka górnopaleolitycznego, doprowadziła do uznania, że twórcą owego przemodelowania był człowiek kultury pavlowskiej – twórca kręgu z przyniesionych głazów, odkrytego w warstwie VIII. Bez wątpienia relikty uchwycone w warstwie VIII mają charakter wyjątkowy. W zespole zabytków z tej warstwy niemal nie ma materiału odpadkowego, np. związanego z masową produkcją krzemieniarską, czy ćwiartowaniem upolowanych zwierząt. Materiał robi wrażenie starannie wyselekcjonowanego. Większość zabytków możemy uznać za przedmioty o znacznej wartości dla ówczesnego człowieka. Obecność kości ludzkich może sugerować pochówek cząstkowy, lub symboliczny.
Warto wspomnieć, że w 2009 roku doszło do uchwycenia spągu Jaskini w Obłazowej i odkrycia dalszych fragmentów inwentarza górnopaleolitycznego, związanego z ówczesną obrzędowością.

» Moravany (Słowacja)

Badania archeologiczne na osadzie neolitycznej w Moravanach podjęte zostały w 2000 roku jako jeden z elementów realizacji umowy pomiędzy Instytutem Archeologii UJ, Instytutem Archeologii Słowackiej Akademii Nauk (Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied) i Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu w Preszowie (Filozofická fakulta Prešovskej univerzity), której celem sa multidyscyplinarne studia nad najwcześniejszymi grupami rolników i hodowców na terenie wschodniej Słowacji.

Stanowisko jest usytuowane w obrębie Niziny Wschodniosłowackiej (ok. 15 km na zachód od Michaloviec), na zachodnim stoku tzw. Grzbietu Pozdišovskiego (170 m n. p. m.). W przebadanej dotąd partii stanowiska odkryto ok. 50 obiektów antropogenicznych, wśród nich m.in. miejsca pozyskiwania gliny, dołki posłupowe (będące pozostałościami konstrukcji domostw), pozostałości palenisk, jamy śmietniskowe i zasobowe.
Analiza blisko 8 tysięcy fragmentów naczyń glinianych i blisko 1 tys. zabytków kamiennych wskazuje, iż osadę można z okresem wczesnego neolitu (tzw. kultura wschodniej ceramiki linearnej), ok. 5400 przed Chr. Niektóre atrybuty ceramiki posiadają charakter archaiczny, wywodzący się z tradycji wcześniejszych ugrupowań neolitycznych (tzw. kultura Körös/Criş), które zamieszkiwały południową i środkową część Wielkiej Niziny Węgierskiej, Siedmiogród oraz Ukrainę Zakarpacką, ok. 5900-5300 przed Chr. Specyficzną cechą funkcjonowania osady było pozyskiwanie pewnej ilości surowców kamiennych z terenów położonych bardziej na północ: ze rejonu Preszowa, z obszaru Spisza, a nawet z dorzecza górnej Wisły (tzw. krzemień czekoladowy). Oczywiście, dominującym rodzajem wykorzystywanego surowca jest jednak lokalny obsydian. Mieszkańcy osady uprawiali pszenicę (archaiczne obecnie gatunki, jak: płaskurka i samopsza) oraz jęczmień. Do budowy domostw i innych budynków, a także jako paliwo, wykorzystywano głównie drewno dębu i jesionu.
Kultura materialna oraz pozycja chronologiczna wskazują, iż mieszkańcy osady w Moravanach należeli do najwcześniejszych rolników i hodowców na terenie Niziny Wschodniosłowackiej. W świetle aktualnego stanu wiedzy, wydaje się najbardziej prawdopodobne, że osada została założona przez grupę ludności wywodzącej się z dorzecza środkowej Cisy lub z terytorium dzisiejszej Ukrainy Zakarpackiej. Badania osady w Moravanach są kontynuowane; koncentrują się one zwłaszcza na zagadnieniu relacji pomiędzy człowiekiem wczesnego neolitu a środowiskiem.

» Jaskinia Ciemna, Ojców (Polska)

Jaskinia Ciemna należy do najbardziej znanych na świecie polskich paleolitycznych stanowisk jaskiniowych. Na podstawie pierwszych prac badawczych, prowadzonych jeszcze przed II wojna światową, kontynuowanych następnie w latach 60-tych ubiegłego wieku i ostatnio podjętych przez ZEK IA UJ, możliwe stało się wyodrębnienie kilku faz zasiedlenia tego obiektu przez grupy neandertalskie. Zespoły te są bardzo bogate i na tyle charakterystyczne, że na ich podstawie możliwe było wprowadzenie do taksonomii paleolitu określenia „zespoły typu Ciemna". Są one zdominowane przez charakterystyczne noże prądnickie.

» Mielniki (Ukraina)

Kompleks stanowisk archeologicznych na terenie wsi Mielniki (Ukraina, około 230 km na SE od Kijowa), wchodzących w skład wielkiego rezerwatu historyczno-kulturowego i przyrodniczego oraz zespołu muzeów z siedzibą w Czehryniu, obejmującego m.in. również spuściznę po hetmanie Bohdanie Chmielnickim (np. relikty jego dworu w Subotowie), czy tzw. Motroninski Monastyr w Chołodnym Jarze, itp. Składa się on z rozległego grodziska (200 ha powierzchni), tzw. Motronińskiego Gorodiszcza, otoczonego podwójnym pasem fortyfikacji i dużej grupy kurhanów, zlokalizowanych głównie po S i SW stronie grodziska. Zewnętrzne obwałowania grodu liczą około 7 km długości, wewnętrzne zaś – około 5 km, zaś wały, w najlepiej zachowanych miejscach, sięgają 8-9 m wysokości. Cmentarzysko kurhanowe liczy około 70 mogił o różnej wielkości, od kopców mierzących kilkadziesiąt cm wysokości i kilka metrów średnicy, do monumentalnych kurhanów o wysokości 8 i średnicy około 55 m. W latach 2000-2003 badania prowadziła tu Polsko–Ukraińska Ekspedycja Archeologiczna „Mileniki-Chłodnyj Jar",  utworzona na mocy umowy pomiędzy Instytutem Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytutem Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie i Rezerwatem Kulturowo-Historycznym w Czehryniu, pod kierunkiem profesorów Jana Chochorowskiego  i Sergeja Skorego. Badania finansowane były przez stronę polską (Komitet Badań Naukowych i Uniwersytet Jagielloński), przy logistycznym i technicznym wsparciu Rezerwatu Kulturowo-Historycznego w Czehryniu (dyrektor: Vasilij Połtavec).

» Michałowice, gm. Czarnocin (Polska)

Wielokulturowe stanowisko (nr 1) w Michałowicach położone jest na obszarze Zachodniomałopolskiej Wyżyny Lessowej. Pierwszych, przypadkowych odkryć dokonano tu w roku 1982, odkrywając jeden bardzo interesujący pochówek wojownika ludności kultury przeworskiej, z początku I w. po Chr., wyposażony m.in. w miecz importowany z terenu Cesarstwa Rzymskiego. Następnie w latach 1990-1991 przeprowadzono niewielkie badania sondażowe, potwierdzające istnienie cmentarzyska kultury przeworskiej datowanego na początki okresu rzymskiego, tj. I wiek po Chr. Od roku 2008 na stanowisku prowadzone są regularne prace wykopaliskowe, w wyniku których potwierdzono istnienie na nim cmentarzysk kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej (epoka brązu) oraz cmentarzyska kultury przeworskiej (epoka żelaza, okres wpływów rzymskich).

Najbardziej interesujące wydają się być odkryte na stanowisku w Michałowicach, obiekty związane z cmentarzyskiem ludności kultury przeworskiej. Są to przede wszystkim ciałopalne pochówki jamowe i popielnicowe, wyposażone w elementy stroju, ozdoby i broń datowane na pierwsze wieki po Chr. W trakcie badań prowadzonych w roku 2013 natrafiono na pierwszy na stanowisku pochówek szkieletowy związany z cmentarzyskiem kultury przeworskiej. Pochowana w nim kobieta wyposażona została ozdoby i części stroju oraz naczynia ceramiczne. Na stanowisku odkryto także unikatowe w skali europejskiego Barbaricum obiekty rowkowe. Są to czworokątne założenia o wymiarach od około 600 x 600 cm do 1300 x 1300 cm, zorientowane dokładnie według stron świata. Dotychczas na stanowisku stwierdzono istnienie aż 20 takich obiektów, co stanowi największą liczbę tego typu założeń na stanowiskach sepulkralnych ludności kultury przeworskiej. Obiekty rowkowe mają niewątpliwie związek z funkcjonowaniem cmentarzyska wspomnianej kultury, jednak ich funkcja pozostaje jak dotąd niejasna. Natomiast genezę czworokątnych założeń powszechnie łączy się z wpływami płynącymi z celtyckiego środowiska kulturowego.

 

» Ostrów, gm. Przemyśl (Polska)

W roku 2013 Zakład Epoki Żelaza podją badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury przeworskiej w Ostrowie, gm. Przemyśl. Wykopaliska te są równocześnie kontynuacją projektu badawczego dotyczącego dynamiki rozwoju osadnictwa kultury przeworskiej w dorzeczu Sanu. Efektem pierwszego sezonu badań było odkrycie przeszło 30 grobów ciałopalnych jamowych i popielnicowych. Odkrywane pochówki popielnicowe zachowane są w doskonałym stanie, należy się więc domyślać, iż uchwycono kompletne inwentarze stanowiące wyposażenie danych pochówków. Ponadto niejednokrotnie wyposażenie to należy uznać za unikatowe w skali kultury przeworskiej. W pochówkach męskich odkrywane były z reguły w liczne elementy uzbrojenia (miecze, groty oszczepów i włóczni, ostrogi). W grobach kobiecych często natrafiano na metalowe elementy skrzyneczek. Szczególnie bogato wyposażony był jeden z grobów jamowych, w którego wypełnisku poza bardzo licznymi zabytkami metalowymi natrafiono na naczynie terra sigillata. Badania na cmentarzysku będą kontynuowane.

» Gać, gm. Gać (Polska)

W historii polskiej archeologii mało jest takich miejsc jak miejscowość Gać. W świecie archeologicznym to właśnie Gać jest swoistym symbolem tzw. okresu wpływów rzymskich. Na początku XX wieku pewną część wsi stanowiły tzw. „łany dworskie". Na jednym z takich pól, jesienią 1903 roku miejscowa ludność odkryła w trakcie prac ziemnych tajemnicze, żelazne przedmioty. W tym samym czasie w sąsiadującej z Gacią miejscowości Białoboki robotnicy natrafili na cmentarzysko z epoki brązu. Ówczesny ordynat i konserwator zabytków Galicji Wschodniej, książę Andrzej Lubomirski zwrócił się do młodego lwowskiego archeologa Karola Hadaczka z prośbą o przebadanie białobockiego cmentarzyska. Przebywając w roku 1904 w Białobokach profesor dowiaduje się o znaleziskach dokonanych w miejscowości Gać. Udał się więc na wskazane przez mieszkańców miejsce odkrycia i przeprowadził badania wykopaliskowe. Spośród 180 odkrytych przez badacza grobów na podstawie wyposażenia wyróżniono 68 grobów męskich i 49 kobiecych. W skład inwentarzy grobów męskich wchodziła broń i oporządzenie jeździeckie, w tym łącznie 100 grotów broni drzewcowej, 39 umb oraz 8 imaczy. W pochówkach kobiecych natomiast natrafiano na narzędzia i przybory toaletowe. W obydwu kategoriach grobów występowały części stroju, tj. zapinki, sprzączki oraz okucia końca pasa. Kilka przedmiotów należy uznać za zabytki unikatowe w środowisku kultury przeworskiej. Do takich należą niewątpliwie elementy uzbrojenia zdobione inkrustacją, pokryte brązem, czy rzadkie formy ozdób jak chociażby srebrny wisiorek z uszkiem, zdobiony filigranem. Na podstawie opublikowanej serii zabytków można obecnie stwierdzić, iż cmentarzysko użytkowane było we wczesnym okresie wpływów rzymskich i na początku młodszego okresu rzymskiego. tj. w fazach B2a – C1a.

W roku 2008 Zakład Epoki Żelaza Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierownictwem mgr Anny Lasoty podjął inicjatywę odkrycia miejsca położenia stanowiska. Ku ogromnemu zaskoczeniu, bardzo szybko udało się natrafić na nieprzebadaną przez Karola Hadaczka strefę cmentarzyska. Co równie istotne, uchwycono także zarysy wykopów z początków XX wieku. Wyposażenie przebadanych pochówków należy uznać za stosunkowo bogate. Najczęściej w grobach odnajdywane są zapinki lub ich fragmenty oraz poszczególne elementy uzbrojenia. Niewątpliwie najbardziej wyjątkowym znaleziskiem był odkryty w roku 2008 bogato wyposażony grób szkieletowy młodej kobiety, otoczony kwadratowym rowkiem, którego długość ramiom osiągała 7 x 7 m. Zmarła złożona była ponadto w drewnianej komorze. Większość odkrytych w trakcie wznowionych badań pochówków należy datować na wczesny okres wpływów rzymskich (fazę B2) lub początki młodszego okresu rzymskiego.

» Tel Erani (Izrael)

Tel Erani znajduje się na terenie dzisiejszego Izraela, w miejscu, które w starożytności było świadkiem wielu istotnych wydarzeń, kształtujących późniejszy obraz kulturowy tego rejonu. Samo stanowisko zlokalizowane jest we wschodniej części Równiny Przybrzeżnej, ok. 40 km od współczesnego miasta Beer-Sheva oraz ok. 20 km na wschód od Aszkelonu i zajmuje dużych rozmiarów wzgórze (ok. 25 ha powierzchni), składające się z tzw. akropolu górującego do 32 m powyżej poziomu otaczającego terenu i mniej wyniesionej terasy.

Projekt Rola i znaczenie wpływów egipskich na rozwój społeczno-polityczny Południowego Lewantu w okresie Wczesnego Brązu I, czyli Trade Routes of the Near East (TRoNE) to próba określenia - w oparciu o interpretację materiału archeologicznego - charakteru, dynamiki oraz sposobu i głębokości oddziaływania społecznego wpływu Egiptu na południowy Lewant w okresie Wczesnego Brązu I. Określenie tych zjawisk będzie kluczowe dla zrozumienia procesów, które doprowadziły do powstania z jednej strony zunifikowanego królestwa egipskiego, a z drugiej do zawiązania się pierwszych organizmów państwowych na terenie Lewantu.Jednym z elementów realizacji projektu jest przeprowadzenie badań wykopaliskowych na stanowisku Tel Erani w Izraelu.

Historia badań tego stanowiska sięga lat 50 XX wieku. Badania przeprowadzało jak dotąd kilka ekspedycji ujawniając jedynie znikome ślady bytności, ogólny zasięg chronologiczny stanowiska oraz kilka ciekawych znalezisk. Samo stanowisko jest jednym z najbardziej interesujących  w zakresie badań tego okresu na terenie tej części Lewantu a my mamy przyjemność i przywilej jako jedyna Polska misja działająca czynnie w Izraelu prowadzić na nim prace wykopaliskowe.