Instytut Archeologii

Kompleks osadniczy Łubowice - Brzeźnica

Pradziejowa warownia nad Odrą w Łubowicach k/Raciborza

Pradziejowy gród w Łubowicach, z przełomu epoki brązu i epoki żelaza (VIII-VII wiek przed Chr.), o powierzchni ponad 25 ha, jest największym tego typu obiektem na terenie Polski. Jego wały obronne, wspominane już w lirykach urodzonego tu niemieckiego poety, romantyka Josepha v. Eichendorffa, widoczne są dobrze w terenie, zwłaszcza od strony północnej i zachodniej, gdzie nie zostały na szczęście rozorane. Badania wykopaliskowe prowadzone tu w latach 1970, 1972-1977 i 1998-2004, pod kierunkiem prof. dr hab. Jana Chochorowskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, umożliwiają odtworzenie wyglądu fortyfikacji, rozplanowania zabudowy grodu, a także uchwycenie najważniejszych epizodów w dziejach zamieszkującej go ludności.

Teren wysokiego cypla górującego nad doliną Odry, zasiedlono w sposób trwały w XIII/XII wieku przed Chr. Było to wówczas jeszcze niewielkie osiedle otwarte (nieobronne), typu wiejskiego, złożone z pojedynczych zagród z zagłębionymi częściowo w ziemię budynkami mieszkalnymi (półziemiankami). Dopiero około 800 roku przed Chr. otoczono je prostym, parkanowym ogrodzeniem, wzniesionym z osadzonych w podłożu do głębokości około 1 m i rozstawionych co 0,5 m, potężnych słupów, połączonych plecionką i podsypanych niskim wałem ziemnym. Śladem tych konstrukcji są widoczne w wykopach negatywy po wypróchniałych słupach i zarysy rowków, w których zostały osadzone. Po - co najmniej - dwukrotnej przebudowie ulegających butwieniu fortyfikacji, nadano im w końcu monumentalny charakter, wznosząc wał ziemny o szerokości 12 m przy podstawie i wysokości przewyższenia nad przedpolem wynoszącej średnio 7 m, zwieńczony palisadą z drewnianym pomostem dla obrońców.

W tym czasie zabudowania mieszkalne grodu skupiały się w jego wschodniej części, górującej wyraźnie nad doliną Odry. Były to domostwa naziemne, drewniane i półziemiankowe z paleniskami i zagłębionymi w podłoże piwniczkami, rozmieszczone dość gęsto, choć nieregularnie, w pasie od krawędzi wzniesienia do linii obecnego budynku Muzeum (dawnej szkoły), tj. zajmujące mniej więcej około 1/3 obszaru osiedla. Ta część grodziska została, niestety, w dużej części zniszczona pod koniec lat 60-tych XX wieku przez żwirownię. Pozostała, centralna i zachodnia część grodu była słabo zabudowana. Tu znajdowały się najprawdopodobniej tereny uprawne (ogrody), a także zagrody dla stad bydła spędzanych na zimę z pastwisk. Zapewne było to także miejsce, gdzie na wypadek niebezpieczeństwa chroniła się wraz z dobytkiem ludność z okolicznych osiedli, rozmieszczonych gęsto na terasie odrzańskiej, w pasie od dzisiejszego Sławikowa, poprzez Grzegorzowice, aż po Brzeźnicę. Być może ci właśnie uciekinierzy użytkowali wówczas gliniane piece funkcjonujące na wolnym powietrzu, których ruiny odkryto u podstawy wewnętrznego stoku wału, przy zachodnim odcinku fortyfikacji.

Mieszkańcy łubowickiego grodu byli głównie rolnikami i hodowcami, wypasającymi stada na łęgowych pastwiskach w dolinie Odry. Poza tym trudnili się rzemiosłem i handlem. Ich pola uprawne usytuowane były głównie na krawędzi wysoczyzny, wzdłuż doliny Odry. W głębi Płaskowyżu rozciągały się tereny puszczańskie, będące rezerwuarem zwierzyny łownej i budulca drzewnego.

Mimo silnych fortyfikacji i licznych obrońców (populacja związana z grodem mogła liczyć około 1000 osób), gród na terenie dzisiejszych Łubowic został gwałtownie zniszczony (spalony), zapewne w pierwszej połowie VI wieku przed Chr., przez napastników mających nad miejscową ludnością przewagę militarną. Były to najprawdopodobniej watahy koczowników, wywodzących się ze stepów nad Morzem Czarnym, należące do scytyjskiego ugrupowania kulturowego, które w tym czasie niepokoiły tereny Europy Środkowej. Nadciągnęły one zapewne z południa, z Niziny Węgierskiej poprzez Bramę Morawską i w swoich łupieżczych wyprawach dotarły aż na Dolne Łużyce, niszcząc tu doszczętnie, m.in. gród na terenie dzisiejszej miejscowości Wicina koło Lubska. Napastników (liczących na bogate łupy i niewolników), przyciągnął zapewne fakt, iż łubowicki gród był najważniejszym w tym regionie ośrodkiem osadniczym i siedzibą lokalnych władców, pełniącym równocześnie rolę centrum produkcyjnego i handlowego oraz religijnego.

Brzeźnica – popielnicowa nekropolia łubowickiej warowni

Początkowo, mieszkańcy pradziejowego osiedla na terenie dzisiejszych Łubowic, grzebali swych zmarłych na cmentarzysku znajdującym się po północno-zachodniej stronie wałów, tuż za nimi. Po wzniesieniu fortyfikacji cmentarzysko to porzucono i założono nowe, w większej odległości od grodu, na terenie dzisiejszej Brzeźnicy. Wybrano na nie wysoki cypel, górujący nad doliną Odry, miejsce wyróżniające się położeniem i będące znakomitym punktem widokowym, m.in. z widoczną, pełną panoramą grodu.

U schyłku epoki brązu (X-VIII wiek przed Chr.), wśród ludności zamieszkującej tereny Europy Środkowej panowały wierzenia, których najważniejszym motywem było przeświadczenie o sprawczej (boskiej) roli Słońca. Symbolizowały go, przedstawienie tarczy (koła) oraz ogień, jako najważniejszy atrybut Słońca. Zmarłych palono zatem na stosie w przekonaniu, iż oczyszczające działanie ognia uwalnia pierwiastek duchowy człowieka z powłoki cielesnej, ułatwiając mu wędrówkę do Boga-Słońca. Tę, z kolei, symbolizowały: wóz (rydwan) słoneczny z zaprzęgiem konnym, lub barka z zaprzęgiem ptaków wodnych (łabędzi), przenoszące duszę w „zaświaty".

Stąd też, na brzeźnickim cmentarzysku znajdują się wyłącznie groby ciałopalne, w których spalone szczątki (kości) zmarłego składano w glinianym naczyniu (popielnicy) i umieszczano w płytkiej jamie wykopanej w ziemi. Niekiedy przepalone kości składano bezpośrednio w jamie. Obok popielnicy, w grobach, umieszczano ponadto naczynia z pożywieniem, czerpaki do picia, używane przy uroczystych libacjach, a także niewielkie naczyńka nakryte pokrywkami, z barwnikami/kosmetykami służącymi do ozdabiania i pielęgnacji ciała.

Zmarłych składano na stosie grzebalnym w paradnym stroju, przybranych w ozdoby i biżuterię, czego dowodem są spotykane w popielnicach, wśród kości, przedmioty z brązu, a nawet złota (często przetopione w ogniu), głównie szpile do spinania szat, guziki, bransolety, pierścionki, paciorki.

Badania na cmentarzysku pozwalają określić niektóre cechy struktury antropologicznej ludności zamieszkującej łubowicki gród. Przeciętna długość życia wynosiła wówczas niecałe 25 lat. Decydowała o tym głównie bardzo wysoka śmiertelność dzieci. Jedną z najważniejszych dolegliwości, typowych dla ówczesnych populacji, były schorzenia stawów, jako skutek ciężkich warunków bytowania.

Cmentarzysko na terenie dzisiejszej Brzeźnicy  przestano użytkować w momencie zniszczenia łubowickiego grodu. W trakcie badań wykopaliskowych przeprowadzonych pod kierunkiem Jana Chochorowskiego w latach 2000-2008, odkryto tu ponad 500 grobów. Liczba pochowanych tu osób jest jednak znacznie większa niż grobów, gdyż w jednym grobie składano często kości kilku osób (np. kobieta + dziecko; kobieta + dziecko + mężczyzna). Pozwala to też wnioskować o strukturze społecznej ludności zamieszkującej gród w Łubowicach i użytkującej cmentarzysko w Brzeźnicy, dla której podstawową komórkę społeczną stanowiła zapewne mała rodzina. Nie posiadamy natomiast żadnych informacji (w postaci źródeł pisanych), pozwalających na określenie przynależności etnicznej plemienia zamieszkującego wówczas rejon Łubowic. Pierwszym, znanym historycznie ludem w tej części Europy byli Celtowie, którzy pojawili się na Śląsku około 150 lat po katastrofie łubowickiego grodu.