Institute of Archaeology

Miejscowość: Gać, gm. loco, pow. Przeworsk, woj. podkarpackie

Prowadzący: mgr Anna Lasota

Opiekun naukowy: prof. dr hab. Renata Madyda-Legutko

Chronologia cmentarzyska: wczesny i młodszy okres wpływów rzymskich

W historii polskiej archeologii mało jest takich miejsc jak miejscowość Gać. W świecie archeologicznym to właśnie Gać jest swoistym symbolem tzw. okresu wpływów rzymskich. O miejscu tym grono archeologów europejskich usłyszało już na początku XX wieku. A wszystko zaczęło się od przypadkowego odkrycia ....

Na początku XX wieku pewną część wsi stanowiły tzw. „łany dworskie". Na jednym z takich pól, jesienią 1903 roku miejscowa ludność odkryła w trakcie prac ziemnych tajemnicze, żelazne przedmioty. W tym samym czasie w sąsiadującej z Gacią miejscowości Białoboki robotnicy natrafili na cmentarzysko z epoki brązu. Ówczesny ordynat i konserwator zabytków Galicji Wschodniej, książę Andrzej Lubomirski zwrócił się do młodego lwowskiego archeologa Karola Hadaczka z prośbą o przebadanie białobockiego cmentarzyska. Przebywając w roku 1904 w Białobokach profesor dowiaduje się o znaleziskach dokonanych w miejscowości Gać. Udał się więc na wskazane przez mieszkańców miejsce odkrycia i przeprowadził badania wykopaliskowe. Spośród 180 odkrytych przez badacza grobów na podstawie wyposażenia wyróżniono 68 grobów męskich i 49 kobiecych. W skład inwentarzy grobów męskich wchodziła broń i oporządzenie jeździeckie, w tym łącznie 100 grotów broni drzewcowej, 39 umb oraz 8 imaczy. W pochówkach kobiecych natomiast natrafiano na narzędzia i przybory toaletowe. W obydwu kategoriach grobów występowały części stroju, tj. zapinki, sprzączki oraz okucia końca pasa. Kilka przedmiotów należy uznać za zabytki unikatowe w środowisku kultury przeworskiej. Do takich należą niewątpliwie elementy uzbrojenia zdobione inkrustacją, pokryte brązem, czy rzadkie formy ozdób jak chociażby srebrny wisiorek z uszkiem, zdobiony filigranem. Na podstawie opublikowanej serii zabytków można obecnie stwierdzić, iż cmentarzysko użytkowane było we wczesnym okresie wpływów rzymskich i na początku młodszego okresu rzymskiego. tj. w fazach B2a – C1a.

W roku 2008 Zakład Epoki Żelaza Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierownictwem mgr Anny Lasoty podjął inicjatywę odkrycia miejsca położenia stanowiska. Ku ogromnemu zaskoczeniu, bardzo szybko udało się natrafić na nieprzebadaną przez Karola Hadaczka strefę cmentarzyska. Co równie istotne, uchwycono także zarysy wykopów z początków XX wieku. Wyposażenie przebadanych pochówków należy uznać za stosunkowo bogate. Najczęściej w grobach odnajdywane są zapinki lub ich fragmenty oraz poszczególne elementy uzbrojenia. Niewątpliwie najbardziej wyjątkowym znaleziskiem był odkryty w roku 2008 bogato wyposażony grób szkieletowy młodej kobiety, otoczony kwadratowym rowkiem, którego długość ramiom osiągała 7 x 7 m. Zmarła złożona była ponadto w drewnianej komorze. Większość odkrytych w trakcie wznowionych badań pochówków należy datować na wczesny okres wpływów rzymskich (fazę B2) lub początki młodszego okresu rzymskiego.