Polskie badania nad graffiti z Nakum (1999-2001)

Graffiti (sg. graffito) - rysunki lub napisy, którymi pokrywano zdobione stiukiem partie budowli, są powszechnie spotykanym, choć słabo poznanym przejawem sztuki prekolumbijskiej, charakterystycznym dla nizin Majów. Graffiti jest terminem stosowanym przez badaczy zajmujących się tym aspektem sztuki dla określenia zarówno rysunków wykonywanych techniką rycia, jak i malowania. Podstawowym kryterium ich wyróżnienia jest fakt, że nie są przejawem sztuki sformalizowanej lub oficjalnej i nie stanowiły integralnej części oryginalnego wystroju budowli, w których je spotykamy.
Publikacji całości lub części graffiti doczekało się niewiele ośrodków Majów, w tym Tikal, Comalcalco oraz niektóre miasta zlokalizowane na obszarze Rio Bec czy Chenes. W pozostałych przypadkach rysunki (i to tylko pojedynczych graffiti) były umieszczane w zbiorczych raportach z badań archeologicznych prowadzonych w poszczególnych ośrodkach. Długi brak zainteresowania graffiti wiązał się niewątpliwie z faktem, że początkowo uważano je za dzieło dzieci lub przypadkowe bazgroły na poły barbarzyńskiej ludności, która na dziko osiedliła się w opuszczonych ośrodkach Majów. Dlatego badania nad graffiti odsuwane były na plan dalszy, mimo ich oczywistego znaczenia dla studiów nad cywilizacją Majów. Wyjątkiem były studia nad graffiti z Tikal, w trakcie których uformowały się dwa główne poglądy dotyczące interpretacji i datowania tego rodzaju sztuki. Helen Webster wysunęła pogląd, że graffiti były wykonywane przez właściwych mieszkańców budowli, a ich tematyka związana była z nauczaniem i magią, stanowiąc jednocześnie formę osobistego zapisu jej twórców. Do tej interpretacji zbliżają się poglądy George'a Andrewsa, który uważa, że graffiti w budowlach Majów to rodzaj "popularnej sztuki" (-popular art-), której twórcami byli przedstawiciele mieszkającej w nich elity. Z drugiej jednak strony, Michael Kampen opierając się na analizie danych z Tikal, doszedł do wniosku, że graffiti są wyrazem aktu profanacji; rysunkami, które wykonywano zarówno w budynkach preklasycznych, jak i klasycznych po ich opuszczeniu przez mieszkańców, gdy straciły już swą pierwotną funkcję budowli mieszkalnych czy sakralny. Jego zdaniem graffiti pochodzące z budowli późnoklasycznych, a więc niemal wszystkie udokumentowane w Tikal, wykonane zostały w fazie Eznab (850-925 n.e.), tzn. w okresie, kiedy budynki zostały porzucone przez właściwych mieszkańców, a gwałtownie niszczejący ośrodek Majów okresu klasycznego stał się siedliskiem prostej ludności.
Dokumentacja i studia nad graffiti z ośrodka o nazwie Nakum, dokonane przez Bernarda Hermesa, Justynę Olko i Jarosława Źrałkę w latach 1999-2001, rzucają nowe światło na problematykę datowania i interpretacji tego rodzaju sztuki. Jest to jednocześnie pierwsza próba kompletnej analizy kontekstualnej i ikonograficznej wszystkich zarejestrowanych graffiti w obrębie jednego stanowiska archeologicznego na ziemiach kultury Majów. W trakcie prac badawczych w Nakum udało się nam zarejestrować ponad 100 różnorodnych przedstawień, których kontekst architektoniczny i archeologiczny, datowanie oraz ikonografia stały się przedmiotem naszej analizy. Co istotne, wyniki studiów nad graffiti z Nakum dostarczają również istotnych danych na temat późnej historii tego ośrodka (tj. jego fazy wczesnopostklasycznej datowanej na ok. 1000-1200 n.e.), stanowiąc cenne uzupełnienie wyników badań archeologicznych.

Wszystkie udokumentowane graffiti z Nakum pochodzą z najbardziej reprezentatywnych budowli rezydencjonalnych i świątynnych zlokalizowanych w centralnej części miasta (Struktury A, D, E, N wraz z konstrukcjami nr 60 i 61, R oraz V). Niemal wszystkie graffiti zostały odkryte na pokrytych stiukiem ścianach datowanych na schyłkowy okres klasyczny (IX-X w. n.e.), co stanowi terminus post quem dla ich wykonania. Większość z nich wykonano techniką rycia; istnieje też kilkanaście przedstawień malowanych czarną i czerwoną farbą. Do najczęściej spotykanych motywów wśród graffiti z Nakum, podobnie jak i w innych ośrodkach Majów, należą przedstawienia postaci ludzkich, zwierząt, bóstw, budynków, przedmiotów o znaczeniu ceremonialnym, a także plansz do gry patolli, cyfr czy glifów. Styl i ikonografia znacznej części graffiti z Nakum, jak i datowanie ścian budynków, na których występują, pozwalają na umieszczenie ich w ramach sztuki Majów okresu klasycznego i określenie ich wieku na schyłkowy okres klasyczny. Z punktu widzenia ich tematyki - obejmującej indywidualne przedstawienia postaci, zwierzęta, symbole, przedmioty o znaczeniu ceremonialnym i budowle znajdujące bezpośredni odpowiednik w architekturze samego ośrodka - wykazują one na bezpośrednie związki z życiem elit okresu klasycznego. Istotny jest także fakt, iż ok. 80% graffiti z Nakum pochodzi z budowli mieszkalnych, rezydencji klasy rządzącej. Zaledwie 20% wykonano w obrębie świątyń. Wszystkie wymienione wyżej czynniki zdają się wskazywać na to, że autorami większości graffiti z Nakum byli przedstawiciele elity, faktyczni mieszkańcy budowli. Istnieje jednak kilka przedstawień, których geometryczny styl i detale ikonograficzne zdradzają obce, wczesnopostklasyczne (ok. 1000 - 1200 n.e.) wpływy, płynące najprawdopodobniej aż ze środkowego Meksyku lub ze strony wczesnego stylu Mixteca-Puebla wywodzącego się z wyżyn Mixteca Alta. Wpływy te rozpowszechniły się zwłaszcza w północnej części Półwyspu Jukatan, a wyniki szczegółowej analizy ikonograficznej przedstawień z Nakum wskazują, że pewne inspiracje mogły płynąć właśnie z tej strony, co znajduje dodatkowe uzasadnienie w danych archeologicznych. W schyłkowym okresie klasycznym, który był szczególnie ważną fazą w rozwoju Nakum, mieszkańcy tego ośrodka przejęli kontrolę nad upadającym szlakiem rzecznym biegnącym przez niziny Majów. Jak wskazują niektóre znaleziska archeologiczne (np. obecność schyłkowoklasycznej cienkościennej pomarańczowej ceramiki typu Naranja Fina), jego zasięg mógł wykraczać poza najbliższy Nakum odcinek rzeki Holmul, zapewniając łączność z jedynymi prosperującymi ośrodkami tego czasu – centrami położonymi w północnej części Półwyspu Jukatan. Mogła to być jednocześnie droga, którą przybywały późniejsze, wczesnopostklasyczne wpływy i inspiracje, a może nawet nieliczni przedstawiciele grup Majów z północy. Należy podkreślić, że niektóre z graffiti zostały wykonane czarną farbą na pokrytych stiukiem ścianach. Ściany budynków, gdzie je odkryto, były w momencie swego użytkowania, tj. w schyłkowym okresie klasycznym, pomalowane na czarno. Musiało zatem upłynąć sporo czasu zanim zanikła czarna farba, a na ścianach wymalowano graffiti. Co interesujące, ślady postkonstrukcyjnej aktywności, którą możemy wiązać z autorami tych późnych graffiti, zostały uchwycone w materiale archeologicznym w budynkach D, E, N, 61 i R. Szereg danych zdaje się zatem potwierdzać hipotezę, że część graffiti z Nakum pochodzi z okresu postklasycznego, a więc z okresu po upadku rządzącej tym ośrodkiem elity.
Jednocześnie, cechy formalne i ikonografia tych późnych przedstawień wskazują na przygotowanie artystyczne i zaawansowaną wiedzę ikonograficzną ich twórców, co dowodzi, że także one były dziełem ówczesnej, choćby nielicznej elity, jaka musiała zamieszkiwać lub odwiedzać popadające w ruinę miasto. To stwierdzenie podważa tezę Georga Andrewsa głoszącą, że w żadnym z ośrodków Majów nie istnieją dane pozwalające datować graffiti wykonane w obrębie budowli z okresu klasycznego na okres późniejszy. Jednocześnie, wyniki badań w Nakum pozwalają na polemikę z drugą główną hipotezą dotyczącą interpretacji graffiti na ziemiach Majów wysuniętą przez Michaela Kampena i wiążącą ich powstanie wyłącznie z aktami desekracji i profanacji. Dane ikonograficzne, architektoniczne i archeologiczne z Nakum wskazują na bezzasadność stosowania upraszczających interpretacji, zwłaszcza jeśli uznamy je - za przykładem innych badaczy - za wzajemnie się wykluczające. Powstanie graffiti w Nakum nie było procesem jednorazowym i o jednolitym autorstwie, a ich różnorodność stylistyczna i ikonograficzna odzwierciedla zarówno rodowód bezpośrednio związany ze znakomitą tradycją sformalizowanej sztuki okresu klasycznego, ponadregionalne wpływy mezoamerykańskiej sztuki wczesnopostklasycznej, jak i - w przypadku części najbardziej uproszczonych przedstawień - rękę przypadkowych twórców bez żadnego przygotowania artystycznego. Problematyka funkcji graffiti jest bezpośrednio związana z kwestią ich autorstwa i datowania. Analiza rozmieszczenia różnych typów przedstawień w poszczególnych budowlach wskazuje na pewne zróżnicowane funkcji graffiti, jak również rangi ich twórców. Wydaje się, że nieco inną funkcję mogły mieć graffiti wykonane w budowlach świątynnych, w których nie stwierdzono nagromadzenia chaotycznych linii i nieczytelnych motywów, jak również motywów o cechach postklasycznych. Jednocześnie, wiele wskazuje na to, że graffiti odznaczające się jakością wykonania i "elitarną tematyką" zdradzają liczne podobieństwa ze sztuką oficjalną, a ich tworzenie należy wiązać z pragnieniem zapisu i uwiecznienia osób, wydarzeń i przedmiotów związanych z życiem dworskim i ceremoniami religijnymi.

Post scriptum

Po roku 2001 badania nad graffiti były kontynuowane przez Jarosława Źrałkę i Bernarda Hermesa. Zarówno w samym Nakum jak i w pobliskim ośrodku Yaxha badaczom udało się zadokumentować wiele nowych scen rytych na ścianach budowli. W roku 2014 Jarosław Źrałka opublikował obszerną monografię na temat prekolumbijskich graffiti Majów pt. Pre-Columbian Maya Graffiti: Context, Dating and Function. Wydawnictwo Alter, Kraków.

Justyna Olko, Jarosław Źrałka


Ilustracje:
1. Jedno z graffiti odkryte w Nakum wykonane za pomocą czarnej farby, rys. Justyna Olko.
2. Nakum. Graffiti wyobrażające węża z łapami, rys. Jarosław Źrałka.