Instytut Archeologii

Instytut Archeologii Uniwersyteckiego Jagiellońskiego od 1971 r. znajduje się w budynku przy ulicy Gołębiej 11, który od ostatniej ćwierci XV w. był siedzibą średniowiecznego Collegium Minus. W obrębie krakowskiego Quartier Latin było to drugie po Collegium Maius najstarsze kolegium uniwersyteckie. Jednak z Uniwersytetem Krakowskim obiekt ten był już związany nieco wcześniej, bo co najmniej od roku 1428, gdyż od tego czasu potwierdzone jest istnienie w tym samym miejscu najstarszej ze studenckich burs - Bursy divitum, która według nowożytnego przekazu Żegoty Pauliego miała powstać zaraz po roku 1400 z fundacji Jana Stobnera.

W wyniku badań archeologiczno - architektonicznych przeprowadzonych w obrębie piwnic i najbliższym otoczeniu budynku ustalono, że gmach Collegium Minus powstał w wyniku zespolenia dwóch starszych gotyckich kamienic. Najstarsza z tych dwóch murowanych budowli istniała w miejscu, gdzie obecnie znajdują się kamienne mury obwodowe piwnicy pod zachodnią partią tego obiektu uniwersyteckiego. Duża komora tej piwnicy pierwotnie była parterem domu mieszkalnego o rzucie na planie prostokąta (o wymiarach 9,5 x 15 m), datowanego na przełom XIII i XIV w. Najlepiej zachowaną częścią wspomnianego założenia są pozostałości północnej ściany elewacyjnej z otworem wejściowym i fragmentem zamurowanej wnęki okiennej. Obecnie to pierwotne wejście obudowane jest wtórną, nowożytną ścianką, w której osadzono portal wykonany z piaskowca.
Warto podkreślić fakt, że zachowane w piwnicy zachodniej Collegium Minus relikty budynku mieszkalnego należą, obok narożnej części gmachu Collegium Maius (czyli dawnego budynku o formie kamiennej wieży, który przed odnowieniem Uniwersytetu Krakowskiego był własnością Szczepana Pęcherza) do najstarszych murowanych obiektów w obrębie bloku zabudowy ograniczonym ulicami Gołębią, Jagiellońską i św. Anny oraz od zachodu Plantami.

W 2. poł. XIV lub w 1. poł. XV w. na zapleczu właściwego budynku frontowego tej kamienicy powstaje rozwinięta zabudowa oficynowa, a świadectwem dokonanej wówczas rozbudowy jest odkrycie reliktów dwóch kamiennych murów granicznych przy elewacji Collegium Minus od strony Ogrodu Profesorskiego.

W obrębie tej najwcześniej zabudowanej parceli, która weszła później w skład działki stanowiącej własność Collegium Minus, należy lokalizować Bursę Divitum, czyli Bursą bogatych studentów, wzmiankowaną po raz pierwszy w roku 1428. Zapewne przed tym rokiem na siedzibę wspomnianej bursy zaadoptowano znacznie starszą kamienicę wzniesioną przed połową XIV w. w miejscu zachodniej piwnicy. Lokalizacja Bursy Divitum na działce dzisiejszego Collegium Minus znajduje wyraźne potwierdzenie w odnośnych zapiskach z lat 1474 - 1475.
We wschodnim paśmie piwnic Collegium Minus zlokalizowano młodszą z gotyckich kamienic, datowaną na 2. poł. XIV lub 1. poł. XV w. Odkryte w tym miejscu relikty należały pierwotnie do przyziemia narożnego ceglanego budynku mieszkalnego o dwutraktowym układzie wnętrza (obecny róg ulic Gołębiej i Jagiellońskiej). W ścianie tej piwnicy przyległej do ul. Jagiellońskiej zachował się kamienny łęk, który może świadczyć o istnieniu w tym miejscu jeszcze wcześniejszej murowanej zabudowy z końca XIII i 1. poł. XIV w. Obiekt gotycki odkryty w tej części piwnic może być identyfikowany z narożnym domem wzmiankowanym w roku 1436 jako własność żyda Abrahama, syna Jakuba. W roku 1449 obok murowanej Bursy Divitum powstać miało drewniane Collegium Minus. Wzmianka z roku 1457 pozwala lokalizować najstarszy drewniany budynek tego Collegium przy ul. Jagiellońskiej, naprzeciwko domu szlachcica Belonki tożsamego z nowożytną Bursą śmieszkowską, a więc w rejonie obecnej bramy Ogrodu Profesorskiego. Od roku 1459 przy Collegium Minus funkcjonować zaczęła katedra astrologii kierowana przez Marcina Króla z Żurawicy (zm. 1460). Warto przypomnieć, że jego uczniem był Marcin Bylica z Olkusza (1433-1493), właściciel instrumentów astronomicznych zachowanych do dzisiaj w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1462 r. wszystkie budynki uniwersyteckie, w tym drewniane Collegium Minus, spłonęły w wielkim pożarze południowej części Krakowa.
W latach 1475 - 1476 następuje ponowna fundacja Collegium Minus i osadzenie go w nowej siedzibie, w budynku dawnej Bursy Divitum, co według niektórych źródeł faktycznie miało stać się już w roku 1470. Najprawdopodobniej zaraz po 1462 r., a najpóźniej w 1. ćwierci XVI w., nastąpiło zespolenie starej zachodniej kamienicy i narożnej dwutraktowej zabudowy w jeden budynek. Wtedy też miało dojść do ukształtowania się trójpasmowego układu parteru, z przelotową sienią na osi i podziałem na dwa trakty po bokach. Zasadniczy gmach Collegium Minus (bez wzmiankowanej od roku 1507 oficyny na zapleczu) jest odzwierciedleniem tradycyjnego układu szerokofrontowej kamienicy krakowskiej z XIV i XV w. Z przekazów pisanych wynika, że jeszcze w 1. ćwierci XVI w. był to budynek jednopiętrowy, nakryty dachem kalenicowym, z dwoma szczytami bocznymi.

W związku z podnoszeniem się poziomów użytkowych na zewnątrz budynku u schyłku późnego średniowiecza doszło do podpiwniczenia i wtórnego przesklepienia najstarszego murowanego obiektu, co wiązało się z pogłębieniem jego dna i wykonaniem nowych fundamentów pod konstrukcję sklepienia. Powstała w wyniku tej późnogotyckiej przebudowy piwnica zwieńczona została lekko zaostrzonym sklepieniem kolebkowym. Na podstawie analizy źródeł pisanych można sadzić, że ta zmiana pierwotnej funkcji pomieszczenia w piwnicy zachodniej i jego wtórne przesklepienie musiało dokonać się w okresie pomiędzy 1462 a 1523 r. i jest już związane z kształtowaniem się jednolitej bryły gmachu Collegium Minus. Z gotyckiego Collegium Minus pochodzi też najstarsze godło Uniwersytetu Jagiellońskiego, zachowane w postaci kamiennej tarczy z wyobrażeniem dwóch skrzyżowanych bereł. Ten płaskorzeźbiony herb z końca XV w. umieszczony był pierwotnie w obrębie portalu wejścia znajdującego się dawniej przy ul. Jagiellońskiej. Epoka nowożytna przyniosła nowe zmiany w architekturze Collegium Minus. Tuż przed rokiem 1523 nadbudowano w nim drugie piętro i wzniesiono nowy dach, a w latach 1612 - 1641 przekształcono ten dach z dwuspadowego na pogrążony oraz wybudowano attykę, która została ukazana na najstarszym przedstawieniu ikonograficznym budynku Collegium Minus z roku 1699, zamieszczonym w Liber Diligentiarium.

W latach 1733 - 1759 wzmocniono fundamenty całego budynku i wzniesiono narożne szkarpy, a w roku 1765 przeprowadzono gruntowną przebudowę wnętrza obiektu, m. in. zmieniono układ kondygnacji i wprowadzono trzecie piętro przy zachowaniu dotychczasowej wysokości budynku, a dawna attyka nakryta została daszkiem z gontów. Wygląd tego gmachu po przebudowie dokonanej w XVIII w. można odtworzyć na podstawie obrazu przypisywanego Teodorowi Stachowiczowi.

W XVIII w. powstała też murowana piwniczka o formie tzw. szyi, w której funkcjonowało wyjście na podwórze, do Ogrodu Profesorskiego. Dzisiaj jest to niewielki wydzielony aneks połączony z piwnicą zachodnią, który znajduje się już poza obrysem zewnętrznym rzutu parteru. Z powstaniem tego układu komunikacyjnego wiązać należy osadzenie ścianki z portalem w świetle wnęki wejścia do najstarszej średniowiecznej kamienicy. W latach 1815 - 1821 w budynku Collegium Minus zamieszkali studenci z Bursy Jerozolimskiej, a następnie do roku 1823 istniał tutaj Gabinet Kliniki Teoretycznej i Weterynarii. Od 1826 r. rozpoczęła w nim działalność Szkoła św. Anny.

W latach 1845 - 1848 dokonano kolejnej gruntownej przebudowy obiektu i w jej wyniku powrócono do dwupiętrowego układu kondygnacji oraz zniesiono zwieńczenie murów w postaci attyki, a dach o pogrążonej konstrukcji połaci zastąpiono czterospadowym. W tak odnowionym gmachu umieszczono Bursę Muzyczną, a na drugim piętrze do 1870 r. znajdowała się Szkoła Sztuk Pięknych i tutaj właśnie pod okiem Wojciecha Stattlera i Władysława Łuszczkiewicza kształcił swój warsztat malarski Jan Matejko. Niektóre z tych pomieszczeń Uniwersytet odzyskał już w 1865 r. i przeznaczył na użytek Wydziałów Teologicznego i Filozoficznego.
W roku 1910 nadbudowano w Collegium Minus trzecie piętro, a w latach 1921 - 1927 doszło do odgruzowania i adaptacji starych piwnic pod częścią wschodnią budynku oraz wybudowania wzdłuż całego obwodu budynku kanału odwadniającego. W latach 60-tych XX w. przeprowadzono generalny remont obiektu, w czasie którego doszło do likwidacji trzeciego piętra, a jego miejsce zajęło poddasze, przykryte nową konstrukcją dachu o dość stromych i silnie wystających połaciach. Wówczas też powstało zwieńczenie elewacji tej budowli w postaci pseudogotyckiego fryzu arkadowego. W wyniku tych prac ostatecznie uformowano współczesny kształt budynku. Od zakończenia tego remontu w roku 1971 gmach Collegium Minus jest siedzibą Instytutu Archeologii UJ.

W latach 1997 - 2008 przeprowadzono w nim szereg prac remontowo - budowlanych, których celem było odnowienie i modernizacja obiektu. Wśród wykonanych ostatnio robót warto zwłaszcza podkreślić dokonaną dla potrzeb naukowo - dydaktycznych adaptację powierzchni użytkowej pomieszczeń na poddaszu i w piwnicach. Wykonano także pełną izolację fundamentów i osuszono podpiwniczenie obiektu. Wschodnie skrzydło piwnic przystosowano do potrzeb nowoczesnej pracowni źródłoznawczej. Natomiast zupełnie inny charakter nadano piwnicy pod zachodnim skrzydłem budynku, gdyż wykonano w niej profesjonalne prace konserwatorskie, w wyniku których przywrócono w niej zabytkową przestrzeń pierwotnej gotyckej sali. Ostatnim etapem tego kompleksowego remontu było odnowienie elewacji budynku, w tym odtworzenie w formie kopii gotyckiego herbu Uniwersytetu Jagiellońskiego (tzw. Bereł), który pierwotnie umieszczony był w fasadzie Collegium Minus.

Autor: Dr Dariusz Niemiec, IA UJ