Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Instytut Archeologii UJ

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Siedziba Instytutu Archeologii

Siedziba Instytutu Archeologii

Instytut Archeologii Uniwersyteckiego Jagiellońskiego od 1971 r. znajduje się w budynku przy ulicy Gołębiej 11, który od ostatniej ćwierci XV w. był siedzibą średniowiecznego Collegium Minus. W obrębie krakowskiego Quartier Latin było to drugie po Collegium Maius najstarsze kolegium uniwersyteckie. Jednak z Uniwersytetem Krakowskim obiekt ten był już związany nieco wcześniej, bo co najmniej od roku 1428, gdyż od tego czasu potwierdzone jest istnienie w tym samym miejscu najstarszej ze studenckich burs - Bursy divitum, która według nowożytnego przekazu Żegoty Pauliego miała powstać zaraz po roku 1400 z fundacji Jana Stobnera.

W wyniku badań archeologiczno - architektonicznych przeprowadzonych w obrębie piwnic i najbliższym otoczeniu budynku ustalono, że gmach Collegium Minus powstał w wyniku zespolenia dwóch starszych gotyckich kamienic. Najstarsza z tych dwóch murowanych budowli istniała w miejscu, gdzie obecnie znajdują się kamienne mury obwodowe piwnicy pod zachodnią partią tego obiektu uniwersyteckiego. Duża komora tej piwnicy pierwotnie była parterem domu mieszkalnego o rzucie na planie prostokąta (o wymiarach 9,5 x 15 m), datowanego na przełom XIII i XIV w. Najlepiej zachowaną częścią wspomnianego założenia są pozostałości północnej ściany elewacyjnej z otworem wejściowym i fragmentem zamurowanej wnęki okiennej. Obecnie to pierwotne wejście obudowane jest wtórną, nowożytną ścianką, w której osadzono portal wykonany z piaskowca.
Warto podkreślić fakt, że zachowane w piwnicy zachodniej Collegium Minus relikty budynku mieszkalnego należą, obok narożnej części gmachu Collegium Maius (czyli dawnego budynku o formie kamiennej wieży, który przed odnowieniem Uniwersytetu Krakowskiego był własnością Szczepana Pęcherza) do najstarszych murowanych obiektów w obrębie bloku zabudowy ograniczonym ulicami Gołębią, Jagiellońską i św. Anny oraz od zachodu Plantami.

W 2. poł. XIV lub w 1. poł. XV w. na zapleczu właściwego budynku frontowego tej kamienicy powstaje rozwinięta zabudowa oficynowa, a świadectwem dokonanej wówczas rozbudowy jest odkrycie reliktów dwóch kamiennych murów granicznych przy elewacji Collegium Minus od strony Ogrodu Profesorskiego.

W obrębie tej najwcześniej zabudowanej parceli, która weszła później w skład działki stanowiącej własność Collegium Minus, należy lokalizować Bursę Divitum, czyli Bursą bogatych studentów, wzmiankowaną po raz pierwszy w roku 1428. Zapewne przed tym rokiem na siedzibę wspomnianej bursy zaadoptowano znacznie starszą kamienicę wzniesioną przed połową XIV w. w miejscu zachodniej piwnicy. Lokalizacja Bursy Divitum na działce dzisiejszego Collegium Minus znajduje wyraźne potwierdzenie w odnośnych zapiskach z lat 1474 - 1475.
We wschodnim paśmie piwnic Collegium Minus zlokalizowano młodszą z gotyckich kamienic, datowaną na 2. poł. XIV lub 1. poł. XV w. Odkryte w tym miejscu relikty należały pierwotnie do przyziemia narożnego ceglanego budynku mieszkalnego o dwutraktowym układzie wnętrza (obecny róg ulic Gołębiej i Jagiellońskiej). W ścianie tej piwnicy przyległej do ul. Jagiellońskiej zachował się kamienny łęk, który może świadczyć o istnieniu w tym miejscu jeszcze wcześniejszej murowanej zabudowy z końca XIII i 1. poł. XIV w. Obiekt gotycki odkryty w tej części piwnic może być identyfikowany z narożnym domem wzmiankowanym w roku 1436 jako własność żyda Abrahama, syna Jakuba. W roku 1449 obok murowanej Bursy Divitum powstać miało drewniane Collegium Minus. Wzmianka z roku 1457 pozwala lokalizować najstarszy drewniany budynek tego Collegium przy ul. Jagiellońskiej, naprzeciwko domu szlachcica Belonki tożsamego z nowożytną Bursą śmieszkowską, a więc w rejonie obecnej bramy Ogrodu Profesorskiego. Od roku 1459 przy Collegium Minus funkcjonować zaczęła katedra astrologii kierowana przez Marcina Króla z Żurawicy (zm. 1460). Warto przypomnieć, że jego uczniem był Marcin Bylica z Olkusza (1433-1493), właściciel instrumentów astronomicznych zachowanych do dzisiaj w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1462 r. wszystkie budynki uniwersyteckie, w tym drewniane Collegium Minus, spłonęły w wielkim pożarze południowej części Krakowa.
W latach 1475 - 1476 następuje ponowna fundacja Collegium Minus i osadzenie go w nowej siedzibie, w budynku dawnej Bursy Divitum, co według niektórych źródeł faktycznie miało stać się już w roku 1470. Najprawdopodobniej zaraz po 1462 r., a najpóźniej w 1. ćwierci XVI w., nastąpiło zespolenie starej zachodniej kamienicy i narożnej dwutraktowej zabudowy w jeden budynek. Wtedy też miało dojść do ukształtowania się trójpasmowego układu parteru, z przelotową sienią na osi i podziałem na dwa trakty po bokach. Zasadniczy gmach Collegium Minus (bez wzmiankowanej od roku 1507 oficyny na zapleczu) jest odzwierciedleniem tradycyjnego układu szerokofrontowej kamienicy krakowskiej z XIV i XV w. Z przekazów pisanych wynika, że jeszcze w 1. ćwierci XVI w. był to budynek jednopiętrowy, nakryty dachem kalenicowym, z dwoma szczytami bocznymi.

W związku z podnoszeniem się poziomów użytkowych na zewnątrz budynku u schyłku późnego średniowiecza doszło do podpiwniczenia i wtórnego przesklepienia najstarszego murowanego obiektu, co wiązało się z pogłębieniem jego dna i wykonaniem nowych fundamentów pod konstrukcję sklepienia. Powstała w wyniku tej późnogotyckiej przebudowy piwnica zwieńczona została lekko zaostrzonym sklepieniem kolebkowym. Na podstawie analizy źródeł pisanych można sadzić, że ta zmiana pierwotnej funkcji pomieszczenia w piwnicy zachodniej i jego wtórne przesklepienie musiało dokonać się w okresie pomiędzy 1462 a 1523 r. i jest już związane z kształtowaniem się jednolitej bryły gmachu Collegium Minus. Z gotyckiego Collegium Minus pochodzi też najstarsze godło Uniwersytetu Jagiellońskiego, zachowane w postaci kamiennej tarczy z wyobrażeniem dwóch skrzyżowanych bereł. Ten płaskorzeźbiony herb z końca XV w. umieszczony był pierwotnie w obrębie portalu wejścia znajdującego się dawniej przy ul. Jagiellońskiej. Epoka nowożytna przyniosła nowe zmiany w architekturze Collegium Minus. Tuż przed rokiem 1523 nadbudowano w nim drugie piętro i wzniesiono nowy dach, a w latach 1612 - 1641 przekształcono ten dach z dwuspadowego na pogrążony oraz wybudowano attykę, która została ukazana na najstarszym przedstawieniu ikonograficznym budynku Collegium Minus z roku 1699, zamieszczonym w Liber Diligentiarium.

W latach 1733 - 1759 wzmocniono fundamenty całego budynku i wzniesiono narożne szkarpy, a w roku 1765 przeprowadzono gruntowną przebudowę wnętrza obiektu, m. in. zmieniono układ kondygnacji i wprowadzono trzecie piętro przy zachowaniu dotychczasowej wysokości budynku, a dawna attyka nakryta została daszkiem z gontów. Wygląd tego gmachu po przebudowie dokonanej w XVIII w. można odtworzyć na podstawie obrazu przypisywanego Teodorowi Stachowiczowi.

W XVIII w. powstała też murowana piwniczka o formie tzw. szyi, w której funkcjonowało wyjście na podwórze, do Ogrodu Profesorskiego. Dzisiaj jest to niewielki wydzielony aneks połączony z piwnicą zachodnią, który znajduje się już poza obrysem zewnętrznym rzutu parteru. Z powstaniem tego układu komunikacyjnego wiązać należy osadzenie ścianki z portalem w świetle wnęki wejścia do najstarszej średniowiecznej kamienicy. W latach 1815 - 1821 w budynku Collegium Minus zamieszkali studenci z Bursy Jerozolimskiej, a następnie do roku 1823 istniał tutaj Gabinet Kliniki Teoretycznej i Weterynarii. Od 1826 r. rozpoczęła w nim działalność Szkoła św. Anny.

W latach 1845 - 1848 dokonano kolejnej gruntownej przebudowy obiektu i w jej wyniku powrócono do dwupiętrowego układu kondygnacji oraz zniesiono zwieńczenie murów w postaci attyki, a dach o pogrążonej konstrukcji połaci zastąpiono czterospadowym. W tak odnowionym gmachu umieszczono Bursę Muzyczną, a na drugim piętrze do 1870 r. znajdowała się Szkoła Sztuk Pięknych i tutaj właśnie pod okiem Wojciecha Stattlera i Władysława Łuszczkiewicza kształcił swój warsztat malarski Jan Matejko. Niektóre z tych pomieszczeń Uniwersytet odzyskał już w 1865 r. i przeznaczył na użytek Wydziałów Teologicznego i Filozoficznego.
W roku 1910 nadbudowano w Collegium Minus trzecie piętro, a w latach 1921 - 1927 doszło do odgruzowania i adaptacji starych piwnic pod częścią wschodnią budynku oraz wybudowania wzdłuż całego obwodu budynku kanału odwadniającego. W latach 60-tych XX w. przeprowadzono generalny remont obiektu, w czasie którego doszło do likwidacji trzeciego piętra, a jego miejsce zajęło poddasze, przykryte nową konstrukcją dachu o dość stromych i silnie wystających połaciach. Wówczas też powstało zwieńczenie elewacji tej budowli w postaci pseudogotyckiego fryzu arkadowego. W wyniku tych prac ostatecznie uformowano współczesny kształt budynku. Od zakończenia tego remontu w roku 1971 gmach Collegium Minus jest siedzibą Instytutu Archeologii UJ.

W latach 1997 - 2008 przeprowadzono w nim szereg prac remontowo - budowlanych, których celem było odnowienie i modernizacja obiektu. Wśród wykonanych ostatnio robót warto zwłaszcza podkreślić dokonaną dla potrzeb naukowo - dydaktycznych adaptację powierzchni użytkowej pomieszczeń na poddaszu i w piwnicach. Wykonano także pełną izolację fundamentów i osuszono podpiwniczenie obiektu. Wschodnie skrzydło piwnic przystosowano do potrzeb nowoczesnej pracowni źródłoznawczej. Natomiast zupełnie inny charakter nadano piwnicy pod zachodnim skrzydłem budynku, gdyż wykonano w niej profesjonalne prace konserwatorskie, w wyniku których przywrócono w niej zabytkową przestrzeń pierwotnej gotyckej sali. Ostatnim etapem tego kompleksowego remontu było odnowienie elewacji budynku, w tym odtworzenie w formie kopii gotyckiego herbu Uniwersytetu Jagiellońskiego (tzw. Bereł), który pierwotnie umieszczony był w fasadzie Collegium Minus.

Autor: Dr Dariusz Niemiec, IA UJ