W latach 1999-2003 polscy archeolodzy Justyna Olko z Andyjskiej Misji Archeologicznej Uniwersytetu Warszawskiego i Jarosław Źrałka z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego dzięki nawiązaniu współpracy z Instituto de Antropología e Historia (IDAEH) w Gwatemali zostali zaproszeni do wzięcia udziału w pracach badawczych Projektu Triángulo. Projekt Triángulo - Projekt Ochrony Stanowisk Archeologicznych - wywodzi się z jednego z najważniejszych projektów archeologicznych na ziemiach Majów, Narodowego Projektu Tikál. Obszar badań rozciąga się na wschód od wielkiego ośrodka Majów - Tikál i obejmuje położone w gęstej, tropikalnej dżungli inne, monumentalne centra tej kultury: Yaxhá, Nakum i Naranjo. Koordynatorem prac projektu do roku 2006 był architekt gwatemalski Oscar Quintana, a badaniami w Nakum, gdzie pracowali polscy archeolodzy, kierował archeolog Bernard Hermes Cifuentes. Projekt realizowany był przez kilkanaście ostatnich lat przez IDAEH przy naukowym i finansowym wsparciu ze strony niemieckiej (Komision für Allgemeine und Vergleichende Archäologie w Bonn).
Pierwsze badania w ramach Projektu Triángulo skupiły się na stanowisku Topoxté położonym na wyspie jeziora Yaxhá. Funkcjonowało ono przez około tysiąc lat, najpierw jako nekropola elity Yaxhá, później jako ośrodek ceremonialny. Odkryto tu liczne groby bogato wyposażone w delikatnie malowaną ceramikę, ozdoby i biżuterię. Z czasem rozpoczęto prace wykopaliskowe w Yaxhá i Nakum, gdzie przebadano część olbrzymich piramid i innych budowli, rekonstruując architektoniczną historię tych monumentalnych ośrodków. Celem badań było również zabezpieczenie i rekonstrukcja budowli mocno zniszczonych przez bujną wegetację i rabusiów poszukujących bogatych grobów królewskich. Ta część prac wiąże się bezpośrednio ze stworzeniem nowego szlaku turystycznego, umożliwiającego zwiedzanie tych, jak dotąd niedostępnych ośrodków Majów. Dziś można już podziwiać kompletnie zrekonstruowane świątynie na wyspie w Topoxté, piramidy w Yaxhá oraz kilka pałacowych budowli w Nakum. Celem projektu było również rozpoznanie sieci osadniczej poza ścisłym centrum ośrodków Majów oraz oszacowanie liczby żyjących tam niegdyś ludzi. W ostatnich dziesięcioleciach jest to bardzo ważny nurt w badaniach kultury Majów.

Stanowisko Nakum, położone w gęstej dżungli, 17 km na północ od jeziora Yaxhá, było niegdyś jednym z ważniejszych nizinnych ośrodków Majów. Jego odkrycia dokonał w 1905 roku francuski podróżnik hrabia Maurice de Périgny. Duże ilości naczyń znajdowanych w zrujnowanych świątyniach i pałacach przyczyniły się do powstania nazwy miasta, która oznacza "miejsce lub dom naczyń". Pierwsze prace archeologiczne rozpoczęto tu jednak dopiero w 1996 roku w ramach Projektu Triángulo.
Świątynie, piramidy i inne budowle w Nakum liczą sobie ponad tysiąc lat, jednak nadal zadziwiają monumentalną skalą i dobrym stanem zachowania. Miasto składa się z dwóch głównych grup architektonicznych połączonych ze sobą wyniesioną ponad otaczający teren drogą (tzw. Calzada Perigny) o długości 250 m i szerokości 30 m. W północnej części miasta znajduje się kilkadziesiąt budowli mieszkalnych i duża piramida. Najważniejsze i najbardziej monumentalne założenia architektoniczne znajdują się przy południowym krańcu drogi. Należy do nich wielki Plac Centralny, służący niegdyś za miejsce publicznych ceremonii i zgromadzeń, otoczony z trzech stron wielkimi piramidami. Jedna z nich, niezwykle malownicza Budowla A, zwieńczona jest świątynią z wysokim dekoracyjnym dachem. Na terenie głównego placu znaleziono też większość steli i ołtarzy przedstawiających władców Nakum. Nieco dalej na wschód, na kolejnym placu wznosi się najwyższa wolnostojąca konstrukcja miasta (tzw. Budowla U) - piramida schodkowa licząca ponad 30 m wysokości, do dziś nietknięta przez archeologów. Oba place graniczą z potężną, rozległą i trudno dostępną platformą zwaną Akropolem Południowym. To tutaj budowali swoje imponujące pałace przedstawiciele najwyższej elity Nakum.
Pierwsza ludność osiedliła się w Nakum już w środkowym okresie preklasycznym (ok. 800 - 300 p.n.e.). W ciągu wczesnego i późnego okresu klasycznego (ok. 250 - 800 n.e.) - złotego wieku rozwoju cywilizacji Majów - miasto uległo znacznej rozbudowie. Prawdziwy rozkwit Nakum nastąpił jednak dopiero w schyłkowym okresie klasycznym (IX-X wiek) w czasie, gdy inne ośrodki Majów na nizinach Gwatemali przeżywały głęboki kryzys i stopniowo się wyludniały. Wówczas w Nakum wzniesiono wiele nowych budowli, głównie pałaców mieszkalnych, lub też przebudowano konstrukcje już istniejące. Na okres ten datuje się m.in. tegoroczne odkrycie, jakiego dokonano na terenie pałacu zwanego Budowlą G. Na fasadzie tego budynku archeolodzy natrafili na dwie wielkie płaskorzeźby wykonane ze stiuku. Obie przedstawiają jeńców skrępowanych sznurami i leżących na brzuchu. Każdy z nich posiada nakrycie głowy bogato zdobione piórami. Obok przedstawień znajdują się zniszczone glify, które z pewnością zapisywały imiona i miejsce, z jakiego pochodzili nieszczęśnicy. Przedstawieni jeńcy to najprawdopodobniej wysocy dostojnicy lub nawet władcy pokonani i złożeni w ofierze przez jednego z królów Nakum.

W 1999 roku Polscy archeolodzy nadzorowali część wykopalisk w sektorze centralnym oraz wykonali dokumentację prekolumbijskich graffiti i malowideł ściennych zachowanych na ścianach budowli w Nakum. Udało się im zidentyfikować ponad 100 różnych graffiti, w tym wyobrażenia władców i członków elity, bóstw, zwierząt, budowli, a nawet zapisy hieroglificzne. Analiza kolekcji graffiti z Nakum dowiodła, że część z nich powstała jeszcze wtedy, gdy miasto było zamieszkane, część natomiast dopiero po jego opuszczeniu. Wiele z nich wykazuje podobieństwa do "sztuki oficjalnej" okresu klasycznego, inne zdradzają natomiast inspiracje postklasyczne płynące nawet z północnego Jukatanu i środkowego Meksyku.
Szczególnie interesującym epizodem badawczym okazała się możliwość eksploracji świetnie zachowanego elitarnego pochówku w Nakum, który zawierał szkielet młodego mężczyzny z okrągłą perforacją w czaszce, co jest dość rzadkie na tych terenach. Zmarły był posypany cynobrem, a w skład bogatego wyposażenia grobowego wchodziły dwa delikatne, zdobione naczynia, z których jedno dokładnie przykrywało otwór w czaszce, naszyjnik z jadeitu, alabastru i muszli, a także luźne fragmenty wysoko cenionego przez Majów jadeitu. Kolejnym celem badań było boisko do rytualnej gry w piłkę, gdzie, oprócz istotnych informacji na temat faz konstrukcyjnych, archeolodzy odkryli depozyt ofiarny w postaci intencjonalnie przełamanego, malowanego naczynia.
W 2001 roku polscy archeolodzy uzyskali zgodę na przeprowadzenie samodzielnych badań sieci osadniczej wokół centralnej części Nakum, które były następnie kontynuowane w roku 2003 przez Jarosława Źrałkę. Były to pierwsze tego typu prace na tym stanowisku. Wcześniejsze badania w Nakum objęły swym zasięgiem jedynie wielkie piramidy, świątynie i pałace położone w sercu miasta. Aż do lat 60 i 70. XX wieku większość badań archeologicznych na nizinnych obszarach kultury Majów koncentrowała się tylko w obrębie monumentalnego centrum. Mniej spektakularne części stanowiska badano tylko w niewielkim zakresie i wtedy, gdy pozwalał na to czas i środki finansowe. Gęstość wegetacji na nizinach Majów była często czynnikiem zniechęcającym do prowadzenia takich badań. Nie istniały zatem żadne podstawy, które pozwoliłyby kwestionować dominujący wówczas pogląd na temat charakteru osadnictwa cywilizacji Majów. Sądzono, że ośrodki okresu klasycznego były "pustymi centrami ceremonialnymi" z nielicznymi rezydencjami elity, w których okresowo, z okazji uroczystości, ceremonii religijnych czy targów, gromadziła się niezbyt liczna, rozproszona ludność wiejska. Prawdziwy przełom przyniosły badania peryferii stanowiska Tikál przeprowadzone w latach 1956-1970 przez University of Pennsylvania Museum. Dowiodły one, że nizinne ośrodki Majów były rozległymi zurbanizowanymi centrami, zamieszkanymi przez ludność, której liczba przekraczała dotychczasowe wyobrażenia.

Przeszukując sektory peryferyjne stanowiska Nakum badacze odkryli i nanieśli na mapę wiele nowych założeń architektonicznych, w których następnie przeprowadzili wykopaliska sondażowe. Badania potwierdziły, że, podobnie jak w innych nizinnych centrach Majów, stworzony tutaj przed wiekami model osadniczy opierał się na istnieniu tzw. grup typu patio. Składały się one z dziedzińca otoczonego przez budynki mieszkalne. Bardziej okazałe zespoły mogły posiadać również świątynię wzniesioną na piramidalnej platformie i pełniącą funkcje kultowe na potrzeby zamieszkującej tu rodziny lub rodu. Tego typu kompleksy były budowane w odległości od kilku do kilkuset metrów od siebie. Na pustym obszarze między nimi, dziś porośniętym przez dżunglę, mogły niegdyś istnieć sady i ogrody. Większe pola uprawne znajdowały się w pewnej odległości od domostw, często na podmokłych terenach zwanych bajos świetnie nadających się do intensywnej uprawy. W trakcie badań peryferii stanowiska Nakum zidentyfikowanych zostało ponad 130 struktur architektonicznych (tworzących 35 peryferyjnie położonych grup patio). Gęstość zabudowy na peryferiach wynosi ok. 190 struktur/km2, co nie odbiega od tak gęsto zasiedlonych centrów kultury Majów, jak Tikál. Niektóre z pozostałości piramidalnych platform zgrupowanych wokół dużych placów miały imponujące rozmiary. Budowle wznoszono często na sztucznie dostosowanych platformach ziemnych, co miało istotne znaczenie w czasie pory deszczowej. Fakt, że najbardziej okazałe kompleksy wykazują szereg cech architektury monumentalnej, dowodzi, że ich mieszkańcami mogli być członkowie elit mieszkających w sektorach peryferyjnych (co miało miejsce także w innych ośrodkach Majów, jak Copán czy Quiriguá). Pozostałe, skromniejsze domostwa zamieszkiwane były przez niższe warstwy społeczne, zajmujące się rzemiosłem (zwłaszcza kamieniarstwem, o czym świadczą liczne odkryte podczas badań miejsca wydobycia i obróbki kamienia), rolnictwem, a także najprawdopodobniej handlem. Znakomita większość odkrytych kompleksów funkcjonowała w ciągu schyłkowego okresu klasycznego, kiedy pozostałe ośrodki Majów były opuszczane i popadały w ruinę.

O rozległości osadnictwa świadczą również tzw. chultuny, czyli wykute w macierzystej skale pomieszczenia, zwykle o butelkowatym kształcie, liczące od jednej do kilku komór. Majowie używali ich do przechowywania żywności, składowania odpadków, a nawet do chowania zmarłych. Spotykane są także chultuny służące za miejsca spotkań, o czym świadczą kamienne ławy wykute wzdłuż ich ścian. Jeden z przebadanych przez nas chultunów (nr 30) miał aż trzy komory, a w jego wnętrzu archeolodzy natrafili na liczne artefakty, w tym rzeźbioną figurkę.
Badania w Nakum rzucają nowe światło na problematykę prekolumbijskiego osadnictwa w tej części nizin Gwatemali, wykazując, że tzw. upadek klasycznej cywilizacji Majów nie był procesem jednolitym i natychmiastowym. W przypadku Nakum nasilona aktywność budowlana w schyłkowym okresie klasycznym miała miejsce nie tylko w ścisłym centrum ośrodka, lecz także na rozległych obszarach peryferyjnych, czemu towarzyszył szczyt demograficzny. "Anomalię" tę można tłumaczyć funkcją tego ośrodka jako ważnego portu rzecznego i ośrodka handlowego w regionie centralnych nizin Majów. Położenie nad rzeką Holmul musiało stać się szczególnie atrakcyjne i zostało znakomicie wykorzystane zwłaszcza po upadku dotychczasowych potęg - jak Tikal, czy Naranjo - kontrolujących wcześniej najważniejsze szlaki handlowe. Analiza danych dowodzi jednocześnie znacznej zamożności nie tylko elity mieszkającej w sklepionych pałacach, lecz także istnienia relatywnie bogatej klasy średniej, co przeczy tradycyjnej rekonstrukcji struktury społecznej Majów.

autorzy: Justyna Olko & Jarosław Źrałka