Wystawa nawiązuje do projektu, którego celem było lepsze scharakteryzowanie procesów środowiskowych, jakie zachodziły we wczesnym i środkowym holocenie na obszarze południowej Jordanii oraz południowej Polski.
Dzięki temu możliwe jest lepsze zrozumienie dynamiki zjawisk kulturowych, które są dostrzegalne w tym okresie na tych obszarach. W tym celu członkowie zespołu wzięli udział w wyjazdach naukowych, podczas których odbyły się wykłady, ilustrujące sytuację kulturową na tle zmian środowiskowych na tych obszarach. Podczas tych dyskusji dokonano także porównania najważniejszych czynników środowiskowych, wpływających na zjawiska kulturowe, takich jak: ukształtowanie terenu, pokrywa glebowa, dostępne surowce, stan i zmiany klimatu, sieci hydrologicznej oraz flory i fauny. Członkowie zespołu wymienili się doświadczeniami w badaniach procesów i kontekstów środowiskowych oraz rekonstrukcjach wpływu warunków naturalnych na funkcjonujące w obu lokalizacjach społeczności neolityczne, eneolityczne/chalkolityczne i z wczesnej epoki brązu.
Od 2014 badacze z Instytutu Archeologii UJ prowadzą prace powierzchniowe i wykopaliskowe w południowej Jordanii. Celem tych prac jest stworzenie koherentnego obrazu funkcjonowania grup ludzkich w tym regionie. Realizowane corocznie prace terenowe obejmują zarówno badania powierzchniowe, dokumentację stanowisk (z wykorzystaniem nowoczesnych technik, takich jak m.in. GIS) oraz badania wykopaliskowe. Do tej pory, w mniejszym lub większym stopniu, zadokumentowano lub przebadano takie stanowiska jak: Faysaliyya, Munqata’a, Umm Tuweyrat, Huseinya, jak również jedno ze stanowisk w Wadi Feynan, gdzie znajdują się kopalnie miedzi z czasów neolitu i epoki brązu. W trakcie ostatnich sezonów badań naukowcy z Uniwersytetu Jagiellońskiego natknęli się na obszarze projektu na zespół dolmenów z okresu późnego neolitu, chalkolitu/eneolitu i epoki brązu. Dzięki ich analizie możliwe wydaje się zrekonstruowanie procesu wznoszenia tych kamiennych budowli, a także określenie ich funkcji i znaczenia, ponieważ niektóre ze struktur posiadają w swoim wnętrzu pochówki oraz pozostałości naczyń ceramicznych, kości zwierzęcych czy krzemiennych narzędzi. Odkrycia te skłaniają do postawienia tezy o kluczowej roli krajobrazu i jego naturalnych skalnych form w funkcjonowaniu pradziejowych społeczności południowej Jordanii
Część członków polskiej części zespołu prowadzi także ważne badania archeo-środowiskowe na obszarze południowej Polski. Przyniosły one w ostatnich latach znaczące odkrycia, budujące naszą wiedzę na temat funkcjonowania grup ludzkich w okresie neolitu i eneolitu na tym obszarze. W trakcie badań na dużej osadzie kultury pucharów lejkowatych w Mozgawie (pow. Pińczów) oraz na wielokulturowej osadzie w Miechowie dokonano szeregu analiz paleogeograficznych (m.in. geomorfologia, paleobotanika, paleozoologia). Na szczególną uwagę zasługuje uzyskanie z bezpośredniego sąsiedztwa tych stanowisk profili palinologicznych, co jest rzadkością w strefie lessowej. Podczas badań prowadzonych na osadzie ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej w Biskupicach (pow. Wieliczka), wykonano również szereg podobnych badań paleogeograficznych. W tym przypadku na szczególną uwagę zasługują szczegółowe analizy geomorfologiczne, które pozwalają zrekonstruować oryginalną topografię terenu osady oraz wygląd sieci hydrologicznej w jej najbliższym otoczeniu. Wszystkie tego rodzaju badania środowiskowe pozwalają – na wybranych przykładach – wychwycić konteksty środowiskowe osadnictwa neolitycznego i eneolitycznego oraz oszacować ich rolę w dostrzegalnych archeologicznie, neolitycznych i eneolitycznych transformacjach kulturowych.
Od kilku lat niezwykle ważne odkrycia stają się także udziałem zespołu, którego członkami są jordańscy współpracownicy krakowskich badaczy. W ubiegłym roku naukowy świat obiegły doniesienia o nowym, ważnym odkryciu archeologicznym, dokonanym przez nich w południowo-wschodniej części Jordanii, gdzie odkryto neolityczny kompleks kamiennych rzeźb sprzed 9000 lat. Znalezisko to zostało uznane za jedno z najważniejszych odkryć ostatnich lat w strefie lewantyńskiej. Prowadzący tam badania naukowcy uważają, że miejsce to jest wyjątkową rytualną „instalacją”, poświęconą polowaniu na gazele. Znajdujące się tam głazy są według nich modelami lub prawdziwymi pułapkami, które według naukowców są jednymi z najstarszych na świecie rzeźbami monumentalnymi zbudowanymi przez ludzi. Nieopodal odkryto obozowiska wykorzystywane przez neolitycznych myśliwych, których życie koncentrowało się wokół aktywności łowieckich. Ludzie ci żyli w pół-ziemiankowych okrągłych chatach, w których pozostawili znaczne ilości narzędzi kamiennych i kości zwierzęcych. Archeolodzy jordańscy twierdzą, że nowe odkrycie daje nam wgląd w twórcze umysły i niezwykłą duchową ekspresję mieszkańców tego obszaru w okresie neolitu. Pokazują także jak duże znaczenie dla pradziejowych myśliwych miał otaczający ich świat przyrody ożywionej i nieożywionej.
Prace wspomnianych powyżej zespołów - polskiego i jordańskiego - pokazują wyraźnie, że zmieniające się na przestrzeni kilku tysięcy lat (od okresu wczesnego neolitu do epoki brązu) warunki środowiskowe odgrywały istotną rolę w funkcjonowaniu grup ludzkich, narzucając niekiedy określone adaptacje do niejednokrotnie trudnych warunków naturalnych. Leżały one u podstaw takich elementów kultury jak architektura, rytuały klanowe i społeczne, obrządek pogrzebowy, kontakty z sąsiednimi społecznościami i sposoby realizowania aktywności gospodarczych. Coraz więcej danych wskazuje na ich bezpośredni wpływ na sposób postrzegania przez ówczesnych ludzi otaczającego ich świata i próby odzwierciedlania zjawisk naturalnych w przedmiotach, wierzeniach czy budowlach. Nie bez znaczenia są tu także uwarunkowania w zakresie surowców naturalnych, które leżały u podstaw określonych stanów wytwórczości krzemieniarskiej, produkcji ceramiki, ale także stymulowały rozwój określonych elementów gospodarki żywnościowej czy handlu dalekosiężnego (np. wymiana oparta na surowcu miedzianym czy obsydianie).
Pozyskane w ostatnich latach dane z terenu Polski i Jordanii skłaniają do namysłu nad rolą zjawisk i zmian środowiskowych w okresie neolitu, chalkolitu/eneolitu i wczesnej epoki brązu. Istotnym elementem tej aktywności stanie się wymiana doświadczeń pomiędzy badaczami polskimi i jordańskimi oraz pochylenie się w warunkach warsztatowych nad takimi źródłami danych jak geomorfologia, petrografia, paleoklimatologia, hydrologia, paleobotanika i paleozoologia. Wspólne przeanalizowanie sposobów adaptacji pradziejowych społeczności do zmieniających się warunków przyrodniczych, na obszarach dziś różniących się od siebie przyrodniczo w sposób znaczący, przyczyni się do lepszego rozumienia zjawisk kulturowych obserwowanych przez badaczy na tych obszarach i stanie się zalążkiem wspólnych, dalszych projektów, służących poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o korzenie, konteksty i uwarunkowania ludzkiej kultury, we wszystkich jej przejawach.
Kierownik projektu: dr hab. Marek Nowak, prof. UJ, Instytut Archeologii UJ
Autorzy zdjęć, rekonstrukcji i tekstów: Marek Nowak, Piotr Kołodziejczyk, Wael Abu-Azizeh, Mohammad Barakat Tarawneh, Magdalena Moskal-del Hoyo, Agnieszka Brzeska-Zastawna, Klaus Cappenberg, Marcin Czarnowicz, Magda Kapcia, Jacek Karmowski, Robert Kenig, Marta Korczyńska-Cappenberg, Igor Pieńkos, Marcin M. Przybyła, Melanie Roffet-Salque, Adam Walanus, Michał Wasilewski, Dagmara Werra, Jarosław Wilczyński, Barbara Witkowska, Justyna Zakrzeńska.
Niniejsza wystawa została sfinansowana ze środków Wydziału Historycznego w ramach Programu Strategicznego Inicjatywa Doskonałości w Uniwersytecie Jagiellońskim
