Institute of Archaeology

Instytut Archeologii Uniwersyteckiego Jagiellońskiego od 1971 r. znajduje się w budynku przy ulicy Gołębiej 11, który od ostatniej ćwierci XV w. był siedzibą średniowiecznego Collegium Minus. W obrębie krakowskiego Quartier Latin było to drugie po Collegium Maius najstarsze kolegium uniwersyteckie. Jednak z Uniwersytetem Krakowskim obiekt ten był już związany nieco wcześniej, bo co najmniej od roku 1428, gdyż od tego czasu potwierdzone jest istnienie w tym samym miejscu najstarszej ze studenckich burs - Bursy divitum, która według nowożytnego przekazu Żegoty Pauliego miała powstać zaraz po roku 1400 z fundacji Jana Stobnera.

W wyniku badań archeologiczno - architektonicznych przeprowadzonych w obrębie piwnic i najbliższym otoczeniu budynku ustalono, że gmach Collegium Minus powstał w wyniku zespolenia dwóch starszych gotyckich kamienic. Najstarsza z tych dwóch murowanych budowli istniała w miejscu, gdzie obecnie znajdują się kamienne mury obwodowe piwnicy pod zachodnią partią tego obiektu uniwersyteckiego. Duża komora tej piwnicy pierwotnie była parterem domu mieszkalnego o rzucie na planie prostokąta (o wymiarach 9,5 x 15 m), datowanego na przełom XIII i XIV w. Najlepiej zachowaną częścią wspomnianego założenia są pozostałości północnej ściany elewacyjnej z otworem wejściowym i fragmentem zamurowanej wnęki okiennej. Obecnie to pierwotne wejście obudowane jest wtórną, nowożytną ścianką, w której osadzono portal wykonany z piaskowca.
Warto podkreślić fakt, że zachowane w piwnicy zachodniej Collegium Minus relikty budynku mieszkalnego należą, obok narożnej części gmachu Collegium Maius (czyli dawnego budynku o formie kamiennej wieży, który przed odnowieniem Uniwersytetu Krakowskiego był własnością Szczepana Pęcherza) do najstarszych murowanych obiektów w obrębie bloku zabudowy ograniczonym ulicami Gołębią, Jagiellońską i św. Anny oraz od zachodu Plantami.

W 2. poł. XIV lub w 1. poł. XV w. na zapleczu właściwego budynku frontowego tej kamienicy powstaje rozwinięta zabudowa oficynowa, a świadectwem dokonanej wówczas rozbudowy jest odkrycie reliktów dwóch kamiennych murów granicznych przy elewacji Collegium Minus od strony Ogrodu Profesorskiego.

W obrębie tej najwcześniej zabudowanej parceli, która weszła później w skład działki stanowiącej własność Collegium Minus, należy lokalizować Bursę Divitum, czyli Bursą bogatych studentów, wzmiankowaną po raz pierwszy w roku 1428. Zapewne przed tym rokiem na siedzibę wspomnianej bursy zaadoptowano znacznie starszą kamienicę wzniesioną przed połową XIV w. w miejscu zachodniej piwnicy. Lokalizacja Bursy Divitum na działce dzisiejszego Collegium Minus znajduje wyraźne potwierdzenie w odnośnych zapiskach z lat 1474 - 1475.
We wschodnim paśmie piwnic Collegium Minus zlokalizowano młodszą z gotyckich kamienic, datowaną na 2. poł. XIV lub 1. poł. XV w. Odkryte w tym miejscu relikty należały pierwotnie do przyziemia narożnego ceglanego budynku mieszkalnego o dwutraktowym układzie wnętrza (obecny róg ulic Gołębiej i Jagiellońskiej). W ścianie tej piwnicy przyległej do ul. Jagiellońskiej zachował się kamienny łęk, który może świadczyć o istnieniu w tym miejscu jeszcze wcześniejszej murowanej zabudowy z końca XIII i 1. poł. XIV w. Obiekt gotycki odkryty w tej części piwnic może być identyfikowany z narożnym domem wzmiankowanym w roku 1436 jako własność żyda Abrahama, syna Jakuba. W roku 1449 obok murowanej Bursy Divitum powstać miało drewniane Collegium Minus. Wzmianka z roku 1457 pozwala lokalizować najstarszy drewniany budynek tego Collegium przy ul. Jagiellońskiej, naprzeciwko domu szlachcica Belonki tożsamego z nowożytną Bursą śmieszkowską, a więc w rejonie obecnej bramy Ogrodu Profesorskiego. Od roku 1459 przy Collegium Minus funkcjonować zaczęła katedra astrologii kierowana przez Marcina Króla z Żurawicy (zm. 1460). Warto przypomnieć, że jego uczniem był Marcin Bylica z Olkusza (1433-1493), właściciel instrumentów astronomicznych zachowanych do dzisiaj w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1462 r. wszystkie budynki uniwersyteckie, w tym drewniane Collegium Minus, spłonęły w wielkim pożarze południowej części Krakowa.
W latach 1475 - 1476 następuje ponowna fundacja Collegium Minus i osadzenie go w nowej siedzibie, w budynku dawnej Bursy Divitum, co według niektórych źródeł faktycznie miało stać się już w roku 1470. Najprawdopodobniej zaraz po 1462 r., a najpóźniej w 1. ćwierci XVI w., nastąpiło zespolenie starej zachodniej kamienicy i narożnej dwutraktowej zabudowy w jeden budynek. Wtedy też miało dojść do ukształtowania się trójpasmowego układu parteru, z przelotową sienią na osi i podziałem na dwa trakty po bokach. Zasadniczy gmach Collegium Minus (bez wzmiankowanej od roku 1507 oficyny na zapleczu) jest odzwierciedleniem tradycyjnego układu szerokofrontowej kamienicy krakowskiej z XIV i XV w. Z przekazów pisanych wynika, że jeszcze w 1. ćwierci XVI w. był to budynek jednopiętrowy, nakryty dachem kalenicowym, z dwoma szczytami bocznymi.

W związku z podnoszeniem się poziomów użytkowych na zewnątrz budynku u schyłku późnego średniowiecza doszło do podpiwniczenia i wtórnego przesklepienia najstarszego murowanego obiektu, co wiązało się z pogłębieniem jego dna i wykonaniem nowych fundamentów pod konstrukcję sklepienia. Powstała w wyniku tej późnogotyckiej przebudowy piwnica zwieńczona została lekko zaostrzonym sklepieniem kolebkowym. Na podstawie analizy źródeł pisanych można sadzić, że ta zmiana pierwotnej funkcji pomieszczenia w piwnicy zachodniej i jego wtórne przesklepienie musiało dokonać się w okresie pomiędzy 1462 a 1523 r. i jest już związane z kształtowaniem się jednolitej bryły gmachu Collegium Minus. Z gotyckiego Collegium Minus pochodzi też najstarsze godło Uniwersytetu Jagiellońskiego, zachowane w postaci kamiennej tarczy z wyobrażeniem dwóch skrzyżowanych bereł. Ten płaskorzeźbiony herb z końca XV w. umieszczony był pierwotnie w obrębie portalu wejścia znajdującego się dawniej przy ul. Jagiellońskiej. Epoka nowożytna przyniosła nowe zmiany w architekturze Collegium Minus. Tuż przed rokiem 1523 nadbudowano w nim drugie piętro i wzniesiono nowy dach, a w latach 1612 - 1641 przekształcono ten dach z dwuspadowego na pogrążony oraz wybudowano attykę, która została ukazana na najstarszym przedstawieniu ikonograficznym budynku Collegium Minus z roku 1699, zamieszczonym w Liber Diligentiarium.

Since 1971 the JU Institute of Archaeology has been located in the building at ul. Gołębia 11, the former medieval Collegium Minus, which was the second oldest University edifice within the Quartier Latin in Kraków, after Collegium Maius.

As indicated by the archaeological and architectonic research, Collegium Minus building was created by conjoining two earlier gothic houses. The remnants of the older of these two buildings, which are now part of the basement under the western part of the present building, date back to the late 13th/early 14th century and, together with a part of Collegium Maius, are the oldest known masonry structures in the area between Gołębia, Jagiellońska and św. Anny streets, and Planty park. The older part of the later Collegium Minus housed Bursa Divitum, that is the dormitory for rich students, first mentioned in 1428.

The remains of the later gothic house have been found in the eastern part of the present Collegium Minus basement. It is believed that in 1449 a wooden Collegium Minus building was built next to Bursa Divitum. From 1459 on, the Chair in Astronomy under Marcin Król of Żurawica functioned at Collegium Minus. In 1462 all University buildings, including the wooden Collegium Minus were destroyed in a fire which engulfed the southern part of the city.

In 1475 and 1476 Collegium Minus was restored and placed in the building where Bursa Divitum had been located. In the late 15th and early 16th century it was largely restructured and became a two-storey building with a basement. The oldest known Jagiellonian University emblem (from the late 15th century), a stone shield with two crossed rector's scepters, comes from the entrance to the gothic Collegium Minus edifice. In 17th century the roof of the building was restructured and fitted with an ornamental parapet.

In 18th century another renovation took place. The interior of the building was completely restructured and a third storey was added. A small brick basement leading to the backyard (the Professors' Garden) was also built.

During the 19th century the function of the building changed several times. It housed a number of institutions both related and unrelated to the Jagiellonian University. One of them was the School of Fine Arts, where Jan Matejko, one of the greatest 19th-century Polish painters, developed his artistic skills. After several renovations, the most notable of which took place in 1845-48 and 1921-27, Collegium Minus took its modern shape in the 1960s. Since 1971 the building has housed the JU Institute of Archaeology.

Adapted and translated from: Dr Dariusz Niemiec, IA UJ