Począwszy od roku 2012 w północnej części rosyjskiego Ałtaju nieopodal miejscowości Manżerok polscy archeolodzy pod kierunkiem mgr. Łukasza Oleszczaka z Instytutu Archeologii UJ biorą udział w badaniach kompleksu osadniczego z okresu scytyjskiego i huńskiego. Krakowscy badacze zostali zaproszeni do współpracy przez prof. A.P. Borodowskiego z Instytutu Archeologii i Etnologii Rosyjskiej Akademii Nauk (Oddział Syberyjski) w Nowosybirsku. Współpracę kontynuowano w roku 2013. Patronat naukowy nad tym przedsięwzięciem objął prof. dr hab. Jan Chochorowski

Spośród kilkunastu stanowisk, które znajdują się w rejonie miejscowości Manżerok, najważniejszymi są: grodzisko Manżerok st. 3, cmentarzysko Czułtukow Łog st. 1, oraz osada Czułtukow Łog st. 9. Stanowiska położone są w dolinie rzeki Katuń, na prawym jej brzegu. Rzeka ta, która łącząc się pod Barnaułem z Biją tworzy Ob, jest największym ciekiem Ałtaju i już w pradziejach pełniła rolę ważnego szlaku komunikacyjnego, wiodącego z północy w głąb gór. Kompleks osadniczy składa się ze stanowisk pochodzących głównie z epoki żelaza, z okresu pazyrykskiego (scytyjskiego) i huńskiego (sarmackiego). W VI-III w. p.n.e. w omawianym rejonie, jak i na całym terenie rosyjskiego Górnego Ałtaju, występowała kultura pazyrykska, należąca do kręgu kultur typu scytyjskiego. Kultura ta znana jest z fenomenalnych odkryć zabytków z surowców organicznych i ciał pokrytych tatuażami, doskonale zachowanych dzięki temu, iż komory grobowe kurhanów pazyrykskich wypełnione były lodem. Na północnym Ałtaju nie znaleziono kurhanów skutych lodem, lecz mimo tego badania prof. Borodowskiego, prowadzone od kilkunastu już lat w rejonie Manżeroka przyniosły wiele ciekawych odkryć i rzuciły nowe światło na szereg problemów badawczych. W szczególności dotyczy to analizy osadnictwa prahistorycznego ałtajskich przedgórzy i charakteru kontaktów pomiędzy kulturami przyałtajskich stepów znad górnego Obu, a ludnością zamieszkującą doliny wysokogórskiego Ałtaju.

Badania północnych rubieży Ałtaju mają niebagatelne znaczenie dla poznania mechanizmów kulturowych zachodzących w tej części Azji. W tym rejonie dochodziło bowiem do kontaktów pomiędzy ludnością zamieszkującą stepową ekumenę na północ od Ałtaju, a przedstawicielami wysokogórskiego wariantu kultury pazyrykskiej. Badania prof. A.P. Borodowskiego dowiodły, że doszło tu do wykształcenia się lokalnych ugrupowań o charakterze eklektycznym, będących pośrednikami pomiędzy tymi odmiennymi społeczeństwami. Prócz kultury bystriańskiej i karakobińskiej możemy mówić o specyficznym, północnopazyrykskim wariancie kultury ałtajskich nomadów.

Na cmentarzysku kurhanowym Czułtukow Łog-1 znajdowane są pochówki przedstawicieli wszystkich wymienionych kultur. Wykopaliska prowadzone są tu od roku 2000. Łącznie rozkopano już ponad 100 kurhanów, które zawierały pochówki szkieletowe, złożone pod nasypami kamiennymi zbudowanymi z dużych głazów i drobnych otoczaków. Odkryto szereg interesujących zabytków, m.in. sztylety-akinakesy, noże, lustra, paciorki, ceramikę, a także wyjątkowe okazy sztuki stylu zwierzęcego, jak np. złota plakietka z wizerunkiem rogatego wilka. Najpóźniejsze grobowce na cmentarzysku nie pochodzą już z okresu scytyjskiego, lecz zawierają pochówki ludności zamieszkującej Ałtaj w okresie huńskim.

Od II w. p.n.e. obserwujemy na całej południowej Syberii gwałtowne przemiany, wywołane wzrostem potęgi mongolskich koczowników Hun-nu. W źródłach chińskich odnotowano, iż w tym okresie liczne plemiona opuszczają Azję Centralną pod ich naporem, m.in. Jueczży czy Usuni. Również na Ałtaju zaszły ważne zmiany, a w północnej jego części pojawiają się osady i pochówki związane z tzw. kulturą majmińską (od grodzisk i osad z rejonu miasta Majma). Na omawianym cmentarzysku wystąpiło 10 pochówków tej kultury, lecz ważniejszym stanowiskiem z okresu huńskiego jest znaleziona w okolicy kurhanów, lecz położona wyżej, na wyniesionym, obronnym z trzech stron cyplu osada Czułtukow Łog st. 9. Prof. A.P. Borodowskij odkrył ją dzięki informacjom od miejscowej ludności i przeprowadzeniu serii badań sondażowych. Zapraszając polskich archeologów do współpracy, zaproponował im przeprowadzenie badań na tym właśnie stanowisku.

Wykopaliska na osadzie Czułtukow Łog-9 podjęto w lipcu 2012 roku. Badacze z UJ założyli łącznie 4 wykopy o wymiarach 4x4 m. Dzięki temu udało się dokonać wstępnego rozpoznania osady i uchwycić jej północno-zachodni zasięg. Na terenie stanowiska występuje bogata warstwa kulturowa, której miąższość miejscami sięga 0,7 m. Na stosunkowo niewielkim obszarze wystąpiło kilkanaście obiektów, w tym jamy gospodarcze, paleniska, dołki posłupowe, a także relikty półziemianki. Pozyskano także liczne zabytki ruchome. Oprócz kilku tysięcy fragmentów ceramiki i bogatego materiału osteologicznego były to również przedmioty kościane, takie jak nakładki na łuk, łopatki z krowiej miednicy, groty strzał, igielnik. Prócz tego odkryto kolekcję drobnych przedmiotów żelaznych, a także narzędzia kamienne – żarna i rozcieracze, będące ważnym źródłem do poznania gospodarki kultury majmińskiej.

Badania te są o tyle istotne, że rzucają nowe światło na zagadnienie osadnictwa okresu huńskiego w tym rejonie doliny Katuni. Chronologia pobliskiego grodziska Manżerok st. 3 nie jest jak dotąd ustalona w sposób nie budzący wątpliwości. Prof. A.P. Borodowski przypuszcza, iż należy je datować już na okres pazyrykski, nie zaś huński, jak chce część badaczy. Badania na osadzie Czułtukow Łog-9, położonej w miejscu naturalnie obronnym, o powierzchni ok. 50 arów, z grubą warstwą kulturową, wydają się potwierdzać ten punkt widzenia. Świadczą one bowiem o zupełnie innych preferencjach huńskich „Majmińców", aniżeli budowa dużego grodu z długą linią wałów, lecz z nikłymi śladami osadnictwa – jak w przypadku grodziska Manżerok st. 3.

W roku 2013 przeprowadzono także badania wału grodziska Manżerok-3, a także wykopaliska na cmentarzysku Czułtukow Łog-1. W omawianym sezonie przeprowadzono badania tylko jednego grobowca, za to bardzo ciekawego. Podczas eksploracji tzw. suwaka, czyli kanału wykopanego celem zbierania wody dla bydła, natknięto się na niewielki kurhan, który dostarczył niezwykłego odkrycia. Był to petroglif z przedstawieniem zoomorficznym, będący najdalej na północ wysuniętym znaleziskiem tego typu, jakie można łączyć z prowincją środkowoazjatyckiej sztuki naskalnej.

W roku 2013 kontynuowano badania wykopaliskowe na osadzie. Wykopaliska doprowadziły do odkrycia siedmiu obiektów, będących pozostałościami domostw oraz śladami działalności gospodarczej. Znaleziono kolejnych kilkaset zabytków, głównie fragmenty ceramiki i kości. Niewielkim, lecz znaczącym odkryciem, była brązowa aplikacja odzieży w formie małej, okrągłej blaszki. Identyczne okazy znajdowano w pochówkach z okresu huńskiego na pobliskim cmentarzysku, co pozwala na wyciągnięcie wniosków co do chronologii jamy, w której znaleziono zabytek. Teren całej osady (ok. 0,5 ha) został też przebadany metodami archeologii nieinwazyjnej. Wykonane badania geomagnetyczne pozwoliły na wstępne rozpoznanie planigrafii całego stanowiska.

W toku kampanii wykopaliskowej w sezonie 2013 nacisk położono jednak na badania cmentarzyska Czułtukow Łog-1. Przebadano 4 kurhany, których wspólną cechą, podobnie jak w przypadku pozostałych ponad stu grobowców z omawianej nekropoli, było występowanie płaszcza kamiennego, przykrywającego pochówek, umieszczony w centralnie położonej jamie. Spośród przebadanych mogił trzy należały do przedstawicieli kultury pazyrykskiej, jeden zaś reprezentował tzw. typ karakobiński. Pochówki pierwszej z wymienionych kultur cechowały się ułożeniem zmarłego w pozycji skurczonej, na prawym boku. Niektóre z nich były stosunkowo bogato wyposażone, jeden z pochówków zawierał 7 przedmiotów metalowych (sztylet akinakes, noże, czekan) oraz ceramikę. Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku grobów kultury karakobińskiej. Charakteryzują się one z reguły ubogim wyposażeniem, natomiast bardzo ciekawa jest ich architektura – pochówki umieszczano w potężnych skrzyniach kamiennych. Kurhan nr 111 (fot. 6-9), będący 14. obiektem karakobińskim na nekropoli, był jednocześnie wyposażony w największą spośród dotąd znalezionych skrzynię kamienną, przykrytą dodatkowo od góry dwoma warstwami potężnych płyt. W skrzyni złożono ciała młodej kobiety i niemowlęcia, jedynym zaś wyposażeniem był niewielki brązowy nożyk, zapewne pozostawiony niegdyś obok złożonej przy głowach zmarłych strawy. Nie ulega jednak wątpliwości, że mimo ubogiego inwentarza, włożono ogromny wysiłek w wykonanie grobowca. Kurhan umieszczony był w tym samym „łańcuchu", w którym występowały pochówki pazyrykskie. Jest to zresztą bardzo typowa sytuacja – położenie kurhanów pazyrykskich i karakobińskich w tych samych grupach rodowych pozwala przypuszczać, iż byli w nich chowani przedstawiciele bliskich sobie społeczności. Wśród badaczy przeważa pogląd, że „Karakobińcy" reprezentowali wśród mieszkańców Ałtaju okresu scytyjskiego (VI-III/II w. p.n.e.) starszy, autochtoniczny substrat, podczas gdy tradycje pazyrykskie ukształtowały się pod wpływem migracji, mających miejsce w okresie wczesnoscytyjskim.

Na cmentarzysku występują wielkie głazy, rozrzucone nieregularnie po całym terenie nekropoli. Odzwierciedlają one zjawiska sejsmiczne, jakie miały miejsce na Ałtaju w epoce żelaza. Ułożenie niektórych z nich, zarówno pod, jak i nad płaszczem kamiennym kurhanów, pozwala na dokonanie obserwacji na temat chronologii względnej poszczególnych trzęsień ziemi (fot. 12).

Na omawianej nekropoli przeprowadzono także badania geomagnetyczne, na terenie ok. 1 ha, dzięki którym zidentyfikowano kilka obiektów, m. in. duży kurhan. Rezultaty tych nieinwazyjnych badań zostaną poddane weryfikacji w następnym sezonie. W roku 2014 planowana jest bowiem kolejna rosyjsko-polska ekspedycja w rejonie Manżeroka.

autor: mgr Łukasz Oleszczak