Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Instytut Archeologii UJ

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Zbiory zabytków starożytnych

W działalności badawczej i dydaktycznej krakowskich archeologów już od samego początku powołanej przed stuleciem katedry archeologii klasycznej (1897) oryginalne dzieła sztuki odgrywały zasadniczą rolę. Zbiór autentycznych zabytków pochodzących z kręgu starożytnych kultur śródziemnomorskich wspomagała wydatnie spora kolekcja gipsowych odlewów ważniejszych dzieł sztuki antycznej. Obecnie zbiór zabytków oryginalnych liczy około 700 obiektów, natomiast kolekcja odlewów gipsowych ponad sto dzieł. Niestety, zawsze na przestrzeni ubiegłego stulecia problem zasadniczy stanowiły trudności lokalowe, częstokroć całkowicie uniemożliwiające dostęp do eksponatów. Z brakiem odpowiednich pomieszczeń borykał się Józef Łepkowski (1826-1894), który w 1867 r. powołał do życia uniwersytecki Gabinet Archeologiczny. Dopiero w 1871 r. udało mu się uzyskać na zbiory trzy parterowe sale m.in. w budynku Biblioteki Jagiellońskiej (Collegium Maius). Do 1921 r. zbiory wraz z zakładami archeologii klasycznej i historii sztuki mieściły się w parterowych salach Collegium Novum, następnie zaś uzyskały dogodne miejsce w Collegium Nowodworskiego (1924-1939, 1945-1950). Zbiory zabezpieczone prowizorycznie w okresie II wojny światowej, po jej zakończeniu nie znalazły już bezpiecznej przystani. Zawsze brakło dla nich miejsca w skąpo przydzielanych Zakładowi pomieszczeniach uniwersyteckich (ul. Szpitalna 40, Pałac pod Baranami, ul. Gołębia 14, ul. Studencka 3, Collegium Minus). Natomiast zbiór odlewów gipsowych w latach 60. został bez uzasadnienia włączony w stan posiadania Muzeum UJ, lecz z braku miejsca i odpowiedniego zrozumienia jego roli nigdy nie był eksponowany, a jego dostępność dla celów dydaktycznych była znacznie ograniczona. Latem 1998 r. również zbiór oryginalnych zabytków pozbawiony został pomieszczenia magazynowego, z którego do tej pory korzystano w Collegium Maius.

W kolekcji dominują obiekty tzw. drobnej plastyki i zabytki kultury materialnej, jak naczynia ceramiczne, lampki, figurki terakotowe, brązy figuralne i użytkowe. Wiele z nich posiada jednak znaczną wartość naukową i artystyczną.

Charakterystyka naszych zbiorów

Ilościowo największą grupę stanowią zabytki pochodzące z całego rozległego obszaru kultury antycznej (Grecja, Italia, Cypr, Azja Mniejsza, Afryka Północna, wybrzeża Morza Czarnego) od epoki brązu po późny antyk. Obiektami reprezentującymi cywilizacje starożytnego Wschodu są głównie zabytki pochodzące z Egiptu (sarkofag wraz z mumią, figurki uszebti, drobna plastyka, naczynia kamienne, amulety i skarabeusze, fragmenty tkanin koptyjskich). Cywilizację Mezopotamii reprezentuje pojedynczy obiekt (akadyjska pieczęć cylindryczna). Znajduje się też w naszym zbiorze pewna liczba obiektów mających raczej charakter pamiątek lub ciekawostek, jak chociażby "kamień z muru Serwiusza Tulliusza w Rzymie", kawałki lawy z Wezuwiusza, "stopa marmurowego posągu", "palec figury bronzowej", "kostki mozaikowe przywiezione z Pompei", itp.; ilustrują one jednak dość dobitnie jedną z cech naszego XIX-wiecznego zbieractwa. W obrębie kolekcji największa i najważniejsza grupa zabytków to naczynia ceramiczne - w liczbie ponad 220 obiektów. Są tu reprezentowane naczynia egipskie, punickie, etruskie, italskie i z innych obszarów kulturowych, jednak najcenniejszy zespół stanowią wazy cypryjskie i greckie.

Ceramika cypryjska to zespół ponad 40 obiektów, które stały się przedmiotem opracowania nie tylko badaczy krajowych (M.Ruxer, K.Bulas, Z.Kapera), lecz i zagranicznych (P.Aström). Ilustrują one rozwój garncarstwa na Cyprze od epoki wczesnego brązu do okresu klasycznego, a więc w ogromnym przedziale czasowym - od XXI do IV wieku p.n.e. Są wśród nich dzbanki, lekyty, kratery, miski, amfory, czary i inne, posiadające dekoracje wykonaną różnymi technikami (czerwono polerowane, monochromatyczne, z czarną angobą, z dekoracją malowaną na jasnej angobie, z dekoracją czarną na czerwonej angobie itp.).

Ceramika grecka stanowi najlepszą część zbioru. Jeszcze przed opublikowaniem jej w prestiżowej, międzynarodowej serii Corpus Vasorum Antiquorum (przez K.Bulasa w 1935 r.) najcenniejsze obiekty z kolekcji uniwersyteckiej zwróciły uwagę najwybitniejszego znawcy ateńskiej ceramiki, J.D.Beazley'a. Uniwersytecki zbiór naczyń greckich nie jest jednolitą kolekcją gromadzoną systematycznie i celowo, brak wiec tu wielu typów naczyń i nie wszystkie ośrodki produkcji są reprezentowane. Mozna jednak stwierdzić, że ceramika ta ukazuje rozwój garncarstwa greckiego od XIII do III wieku p.n.e. Rozwój badań nad antykiem powoli przyczyniał się do tworzenia uniwersyteckich kolekcji odlewów słynnych rzeźb antycznych, mających ułatwić studentom dokładniejsze ich poznanie. Była to ogólnoeuropejska tendencja towarzysząca powstawaniu katedr archeologii w różnych uniwersytetach. Krakowski uniwersytet nie pozostawał w tyle, a nawet wyprzedzał niektóre uczelnie środkowoeuropejskie. Zgromadzony na Uniwersytecie zbiór odlewów gipsowych rzeźb antycznych służył nie tylko studentom i profesorom archeologii, historii sztuki czy historii, ale także uczniom gimnazjalnym i ich profesorom, prof. Bieńkowski organizował bowiem od 1901 r. wykłady publiczne, w trakcie których przedstawiał rozwój sztuki antycznej, posługując się odlewami. Odlewy sporadycznie wzbogacały wystawy czasowe organizowane w muzeach krakowskich. W czasach nam bliższych w 1992 r. odlew "Grupy Laokoona" eksponowano w Muzeum Czartoryskich w trakcie trwania pokazu obrazu "Laokoon" El Greca, Na przełomie lat 1995/96 kilka odlewów pokazano na wystawie "Mitologia Malczewskiego". W ocenie całości omawianego zbioru, niezależnie od jego wartości naukowej i dydaktycznej, na czołowe miejsce wysunąć należy też jego znaczenie w historii polskiej kultury. Stanowi on dowód ofiarności naszego społeczeństwa, przekazującego liczne dary na rzecz najstarszego polskiego uniwersytetu. Dary owe - zarówno te wartościowe, jak i bardzo skromne - mają też częstokroć stanowić wyraz więzi wychowanków ze swoją Alma Mater. Należy też zwrócić uwagę, iż w okresie rozbiorów, gdy Polska utraciła swój niezależny byt polityczny, ofiary tego typu stanowiły również swoisty wyraz uczuć patriotycznych, bowiem w ten sposób starano się pomnożyć dobra naszej narodowej kultury. W licznym gronie ofiarodawców znajdujemy przedstawicieli wielu kręgów społecznych oraz zawodowych, reprezentujących zarówno sfery magnaterii (Czartoryscy, Lanckoroński), jak i zamoznych ziemian (S.Larysz-Niedzielski, B.Wołodkowicz), wyższych dowódców wojskowych, których losy rzuciły z dala od ojczystego kraju (generałowie H.Dembiński, L.Bystrzonowski, K.Stahel), znanych artystów (J.Matejko, S.Chlebowski), literatów (J.I.Kraszewski), oraz rozproszonych po świecie przedstawicieli inteligencji (Z.Mineyko, M.Sandecki). Na uwagę zasługują też znacznie skromniejsze na ogół dary profesorów naszej uczelni (S.Grzepski, M.Sokołowski, P.Bieńkowski, T.Kruszyński, K.Bulas) oraz innych uniwersytetów (T.Zieliński, F.von Luschan). Najstarsze daty w dziejach gromadzenia zabytków starożytnych w uniwersytecie krakowskim wyprzedzają znacznie oficjalny moment powołania do życia najstarszej w naszej nauce katedry archeologii klasycznej (1897). Obecność zbiorów była zresztą istotnym warunkiem, mającym bezpośredni wpływ na powołanie nowej placówki naukowej. Wyraźne zainteresowanie zabytkami starożytnych kultur śródziemnomorskich przejawiali juz wcześniej przedstawiciele innych dyscyplin, jak tzw. badacze starożytności krajowych, historycy sztuki, filologowie, orientaliści czy teologowie - zarówno w ramach własnych przedsięwzięć badawczych, jak również w trakcie rozlicznych zaję dydaktycznych (chociazby tzw. starożytności grackie i rzymskie dla słuchaczy filologii). Do najwcześniejszych informacji z tego zakresu zaliczyć należy wzmianki dotyczące kolekcji monet antycznych, ofiarowanej Uniwersytetowi w 1570 r. przez Stanisława Grzepskiego.

Zbiory w XX wieku

Jak już wspomniano, zbiory uzyskały swój lokal dopiero w r. 1871. Umożliwiło to ich systematyczne powiększanie i udostepnianie słuchaczom. W tym samym roku włączono do zbiorów sarkofag egipski z mumią (z czasów XXI-XXII dynastii), ofiarowany Uniwersytetowi jeszcze w roku 1834 przez L.Bystrzonowskiego. W latach następnych J.Łepkowski pozyskał dla Gabinetu m.in. bogaty dar, przekazany przez księcia Władysława Czartoryskiego (1828-1894). Dar ten został przesłany bezpośrednio z paryskiej siedziby Czartoryskich (Hotel Lambert) w 1872 r. Składała sie nan głównie cenna, licząca ok. 100 okazów, kolekcja waz antycznych, ponadto pewna liczba zabytków egipskich (drobna plastyka brązowa, uszebti, amulety, naczynia kamienne), cypryjskich (ceramika, drobna plastyka, terakoty), etruskich (brązy, ceramika, alabastrowa pokrywa urny volaterrańskiej), liczne greckie i rzymskie terakoty, brązy, lampki gliniane. W tym samym roku (1872) wpłynął też dar księcia Marcelego Czartoryskiego (1841-1909), złożony głównie z zabytków egipskich (kilkanaście skarabeuszy i amuletów, figurki uszebti).

Z nabytków, które wpłynęły w kolejnych latach, wspomnieć należy m.in. obiekty nadczarnomorskie ofiarowane w roku 1882 przez Karola Stahela (1816-1890) oraz sięgający jeszcze czasów Oświecenia zbiór Michała Sołtyka (1742-1814), przekazany w roku 1883 przez uniwersytecki Gabinet Mineralogiczny.

W następnym etapie, już pod kierunkiem prof. Mariana Sokołowskiego (1839-1911), zbiory Gabinetu powiekszyły się m.in. o dary Karola Lanckorońskiego, Bolesława Wołodkowicza i Mieczysława Sandeckiego. Kolejnym dyrektorem Gabinetu został w roku 1911 Piotr Bieńkowski (1865-1925). Dzieki jego zabiegom organizacyjnym, poczynając od roku 1921, zarówno zabytki archeologiczne, jak i spora już kolekcja odlewów gipsowych w sposób trwały związane zostały z Zakładem Archeologii Klasycznej/Śródziemnomorskiej, podlegając gestii jego aktualnie działającego kierownika. W kolejnych latach nie odnotowano zbyt wielu nowych nabytków. Do najbardziej interesujących należy m.in. dar przekazany przez Zuzannę Czartoryską (1913), złożony z pięciu terakotowych głów wotywnych z Italii oraz trzech tzw. reliefów Campana. Wymienić należy także kolekcje monet starożytnych ofiarowaną przez Zygmunta Mineykę (1925) oraz zespół zabytków cypryjskich przekazany przez Stanisława Larysza-Niedzielskiego (1927). Zakupiono ponadto terakoty i naczynia należące niegdyś do znanego malarza-orientalisty Stanisława Chlebowskiego (1835-1884).

Bezpośrednio po II wojnie światowej zbiory wzbogacono tylko nieznacznie drogą kilku zakupów antykwarycznych, także poprzez przejęcie pewnej ilości obiektów z Biblioteki Jagiellońskiej oraz katedry Historii Sztuki UJ. Natomiast w latach 70. włączono grupę zabytków rzymskich pochodzących z Yorku, ofiarowanych przez Violet i Władysława Włochów.
Od roku 1979 kolekcje wzbogaciło kilkadziesiąt zabytków stanowiących plon dwóch studenckich wypraw do Afryki (1979/80, 1981). Obecnie zbiory nie są dostępne dla zwiedzających.

Egipt, Grecja, Italia... Zabytki starożytne z dawnej kolekcji Gabinetu Archeologicznego UJ

a rok 2007 przypadły obchody trzech rocznic, niezwykle istotnych dla krakowskiego środowiska archeologicznego. Na pierwszym miejscu wymienić należy właśnie 140-lecie Gabinetu Archeologicznego, którego tradycje z pietyzmem kontynuuje Instytut Archeologii UJ. Następna rocznica wiąże się z działalnością krakowskich archeologów śródziemnomorskich, zainicjowaną przed 110 laty przez Piotra Bieńkowskiego. Obchody 100-lecia upamiętniła międzynarodowa sesja naukowa zorganizowana w Uniwersytecie Jagiellońskim w dniach 21-23 października 1997 roku. Trzecia natomiast rocznica łączy się z okrągłą datą upamiętniającą 100-lecie obecności krakowskich archeologów w Egipcie (Tadeusz Smoleński, 1907), a tym samym początki polskich badań wykopaliskowych w basenie Morza śródziemnego i na Bliskim Wschodzie.<br />
Intencją autorów niniejszego tomu było przypomnienie zasadniczych faktów związanych z przytoczonymi rocznicami, główny jednak cel stanowi przypomnienie ludzi, którzy w okresie minionych 140 lat przyczynili się do wzbogacenia naszej kolekcji oraz wzniesienia fundamentów niezwykle dziś aktywnej uniwersyteckiej archeologii. Zbiory dawnego Gabinetu Archeologicznego na przestrzeni ubiegłych lat sporadycznie tylko dostępne były zarówno dla studentów, jak i szerszego grona zainteresowanych. Z tego też względu prezentowany obecnie tom stanowić będzie - do czasu znalezienia w Uniwersytecie odpowiednich pomieszczeń -jedyną możliwość zapoznania się z niektórymi grupami zabytków, które w kolekcji Gabinetu znalazły się dzięki niezwykłej ofiarności polskiego społeczeństwa. Ludziom, którzy zbiór ten stworzyli, należy się nasza ogromna wdzięczność i uznanie nie tylko z okazji jubileuszowych uroczystości i obchodów. Na naszych barkach na co dzień spoczywać musi obowiązek opieki naukowej nad zbiorem, wykorzystania cennych zabytków w pracy ze studentami oraz przypominania społecznej świadomości jego rangi. (ze wstępu)

Egipt, Grecja, Italia... Zabytki starożytne z dawnej kolekcji Gabinetu Archeologicznego UJ

Autor: Joachim Śliwa
Oprawa: twarda
Strony: 354
Wydawca: Księgarnia Akademicka
Miejsce wydania: Kraków
Data wydania: 2007