Instytut Archeologii

Badania wykopaliskowe w Mielnikach (Ukraina)

Militarni wrogowie i gospodarczy sojusznicy – koczowniczy Scytowie i miejscowa ludność rolnicza z ukraińskiego lasostepu w procesie dziejowym

Kompleks stanowisk archeologicznych na terenie wsi Mielniki (Ukraina, około 230 km na SE od Kijowa), wchodzących w skład wielkiego rezerwatu historyczno-kulturowego i przyrodniczego oraz zespołu muzeów z siedzibą w Czehryniu, obejmującego m.in. również spuściznę po hetmanie Bohdanie Chmielnickim (np. relikty jego dworu w Subotowie), czy tzw. Motroninski Monastyr w Chołodnym Jarze, itp. Składa się on z rozległego grodziska (200 ha powierzchni), tzw. Motronińskiego Gorodiszcza, otoczonego podwójnym pasem fortyfikacji i dużej grupy kurhanów, zlokalizowanych głównie po S i SW stronie grodziska. Zewnętrzne obwałowania grodu liczą około 7 km długości, wewnętrzne zaś – około 5 km, zaś wały, w najlepiej zachowanych miejscach, sięgają 8-9 m wysokości. Cmentarzysko kurhanowe liczy około 70 mogił o różnej wielkości, od kopców mierzących kilkadziesiąt cm wysokości i kilka metrów średnicy, do monumentalnych kurhanów o wysokości 8 i średnicy około 55 m. W latach 2000-2003 badania prowadziła tu Polsko–Ukraińska Ekspedycja Archeologiczna „Mileniki-Chłodnyj Jar",  utworzona na mocy umowy pomiędzy Instytutem Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytutem Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie i Rezerwatem Kulturowo-Historycznym w Czehryniu, pod kierunkiem profesorów Jana Chochorowskiego  i Sergeja Skorego. Badania finansowane były przez stronę polską (Komitet Badań Naukowych i Uniwersytet Jagielloński), przy logistycznym i technicznym wsparciu Rezerwatu Kulturowo-Historycznego w Czehryniu (dyrektor: Vasilij Połtavec).

W ramach prac przygotowawczych (2000 r.) przeprowadzono najpierw inwentaryzację fortyfikacji obwałowań grodziska i kurhanów oraz wykonano plan sytuacyjny całego kompleksu bazujący na zdjęciach lotniczych. W trakcie 3-letniej kampanii wykopaliskowej (2001-2003), wykonano 2 pełne przekroje przez zewnętrzne obwałowania grodu, przekrój przez wewnętrzny pas fortyfikacji, przebadano około 15 arów powierzchni majdanu w NW części grodziska oraz rozkopano 16 małych i jeden wielki (8 m wys. i 55 m średn.) kurhan, zwany przez miejscową ludność „Skifska Mohyla". Ustalono, iż gród został wzniesiony około połowy VII w. przed Chr. przez miejscową, rolniczą ludność w okresie silnej presji scytyjskich koczowników, przesuwających się na te tereny z obszarów Przedkaukazia, jak i – być może także – z Azji Centralnej. Zewnętrzne fortyfikacje grodu funkcjonowały zapewne do początku V w. przed Chr. i wykazują co najmniej 3 etapy zasadniczej przebudowy i użytkowania oraz kilkanaście faz drobniejszych napraw i remontów. Wewnętrzne fortyfikację były założeniem raczej krótkotrwałym, wzniesionym gdzieś w ciągu VI w. przed Chr. Na cmentarzysku kurhanowym odkryto pochówki należące tak do miejscowej ludności jak i koczowniczych przybyszów – Scytów. Kurhan nr 33 („Skifska Mohyla"), krył dwa grobowce, centralny i boczny, stratygraficznie młodszy, ale pochowanych w jednym i drugim grobowcu zmarłych łączyły niewątpliwie jakieś więzi (rodzinne ?). Niestety obydwa grobowce były (przy czym centralny - doszczętnie), obrabowane. Archeologicznie można je datować na początek V w. przed Chr., tj. na okres największej potęgi militarnej i znacznia politycznego Scytów po zwycięskiej wojnie z Persami (513 r. przed Chr.). Interesujące, iż centralny grobowiec zawierał zapewne pochówek kobiecy, co odbiega od zwyczajów typowych dla scytyjskich koczowników. W bocznym grobowcu pochowano natomiast wojownika ułożonego na rozłożonym pancerzu łuskowym. Niewątpliwie musiał on być pierwotnie bogato wyposażony, gdyż rabusie plądrujący wnętrze grobowca niedługo po złożeniu pochówka zgubili w korytarzu wejściowym osełkę okutą w złotą blachę, należącą do wyposażenia osobistego wojownika. Reprezentował on kategorie charakterystycznych dla scytyjskiej arystokracji od VI w. przed Chr., ciężkozbrojnych konnych wojowników, stanowiących trzon siły uderzeniowej oddziałów bojowych. Nietypowy rozkład pochówków (centralny kobiecy, boczny męski), nasuwa przypuszczenie o zaistniałej w tym wypadku rzadkiej sytuacji, odbijającej zapewne jakieś koligacje między scytyjską a miejscową arystokracją (dynastyczne ?), rzutujące na charakter rytuału grzebalnego. Obecność monumentalnych kurhanów z pochówkami arystokracji scytyjskiej tuż obok grodziska potwierdza trwałe usadowienie się tu koczowniczego żywiołu, po pokonaniu – słabszej militarnie –   miejscowej ludności.