Instytut Archeologii

Badania wykopaliskowe w Ryżanówce (Ukraina)

Scytyjski książę z Wielkiego Kurhanu Ryżanowskiego

Około 2300 lat temu niewielka grupa Scytów, koczowniczego ludu od kilku wieków panującego niepodzielnie na stepach dzisiejszej Ukrainy, stoczyła krwawy bój o pastwiska dla swoich stad, z nadciągającymi od wschodu Sarmatami. Dla ich wodza, postawnego, ponad 40-letniego mężczyzny, znakomitego wojownika, była to już ostatnia potyczka. Uderzony w twarz padł na polu walki, jak przystało na władcę koczowników, dla których wojna była żywiołem, treścią ich niespokojnego bytu. Złożenie ciała wodza w monumentalnym grobowcu, było oddaniem hołdu bohaterowi, właściwym dla jego dokonań i rangi jako władcy. Nie został odesłany w nicość; w pełnym rynsztunku bojowym, już jako heros – uosobienie nadzwyczajnych zalet, czuwał nadal nad pomyślnością swego ludu stanowiąc jeden z symboli jego tożsamości.  Wielki kurhan kryjący pochówek „ostatniego władcy Scytów", widoczny jest do dziś u południowego skraju Ryżanówki, zagubionej w stepie wsi w centralnej części Ukrainy.

Tak można by pokrótce opisać historyczne tło jednego z najbardziej znaczących odkryć z końca XX wieku w zakresie archeologii Wielkiego Stepu. Badania w Wielkim Kurhanie Ryżanowskim w obwodzie czerkaskim zapoczątkowali jeszcze pod koniec XIX wieku polscy badacze Godfryd Ossowski (archeolog) i Julian Talko-Hryncewicz (antropolog). W 1887 roku odkryli oni w bocznej części monumentalnego kurhanu pochówek młodej kobiety pogrzebanej w paradnym stroju, ozdobionym setkami złotych aplikacji i wyposażonej w przybory toaletowe oraz serwis srebrnych, brązowych i glinianych naczyń. To odkrycie grobowca scytyjskiej arystokratki stało się wielką sensacją naukową a znaleziska przewiezione do Krakowa i przekazane Akademii Umiejętności, do dziś stanowią ozdobę zbiorów krakowskiego Muzeum Archeologicznego. Świadomość niepełnego przebadania kurhanu stała się impulsem dla kontynuacji badań, podjętych na nowo w 1995 roku, przez polsko-ukraińską ekspedycję archeologiczną pod kierunkiem Jana Chochorowskiego (Instytut Archeologii UJ) i Sergeja Skorego (Instytut Archeologii NANU w Kijowie), z nadzieją na odkrycie centralnego (męskiego) pochówka w kurhanie liczącym obecnie około 5 m wysokości i 60 m średnicy. Przypuszczenia te potwierdziło w pełni ujawnienie już w początkowej fazie prac, pod centralną częścią nasypu i przebadanie w 1996 roku, pochówka scytyjskiego arystokraty, złożonego w podziemnej komorze grobowej wraz z intencjonalnie uśmierconym wojownikiem („giermkiem") i jego wierzchowcem. W dodatku okazało się, iż – co stanowi niezwykłą rzadkość – grobowiec ten nie został obrabowany, przez grasujących w starożytności jak i w czasach nowożytnych, amatorów scytyjskiego złota. Poległy w boju wódz został pogrzebany w pełnym rynsztunku bojowym, składającym się wyłącznie z broni zaczepnej (łuk ze strzałami w sajdaku, zapasowe kołczany, włócznie, dziryty i sztylet), oraz wyposażony w serwisy libacyjne do wina i kumysu w postaci srebrnego kubka, srebrnego i brązowego kyliksu a także okutego w złoto rytonu, ponadto w greckie naczynia gliniane służące do spożywania posiłku. Jako zapas żywności pozostawiono około 150 kg koniny i baraniny, a także 4 amfory wina. Nie zapomniano też o urozmaiceniu w postaci porcji bobu i czosnku w brązowej misie. W grobowcu złożono także paradny strój kobiecy, bogato zdobiony ponad 140 złotymi aplikacjami. Symbolizował on zapewne obecność małżonki wodza, która – jak to było w zwyczaju – nie została uśmiercona, a zmarła śmiercią naturalną i została pochowana nieco później we wspomnianym już bocznym grobowcu. Jej wysoki status społeczny wiązał się zapewne z funkcją kapłanki, czego wyrazem są w jej stroju aplikacje nawiązujące do kultu bakchicznego. Świetnie zachowany centralny grobowiec dostarczył nie tylko kompletu wspaniałych znalezisk, ale też pozwolił w pełni ocenić wymowę symboliczną tak poszczególnych elementów wyposażenia grobowego, jak i ich rozmieszczenia i związku z zachowaniami społeczno-religijnymi Scytów. Sensacyjne okazało się też datowanie grobowca; około 270-260 przed Chr., tj. najmłodsze ze wszystkich znanych kurhanów arystokracji scytyjskiej, co oznacza, iż Wielki Kurhan Ryżanowski ukrywał szczątki „ostatniego wodza Scytów".