Instytut Archeologii

Obszar Parku Triangulo, na terenie którego znajduje się stanowisko Nakum, położony jest w dżungli północno-wschodniej Gwatemali. Teren ten przez lata pozostawał poza zainteresowaniem archeologów ze względu na brak infrastruktury naukowo-badawczej i niebezpieczeństwo realizowania wykopalisk wynikające z obecności uzbrojonych grup rabusiów i przemytników narkotyków. Ci ostatni byli nawet w stanie opanować na wiele lat największy ośrodek tego regionu - Naranjo, które zostało niemal kompletnie splądrowane (zadokumentowano w nim ponad 200 wkopów i tuneli rabunkowych). Należy jednak podkreślić, że obszar Parku Triangulo jest niezwykle istotny dla rekonstrukcji dziejów cywilizacji Majów rozwijającej się w dżungli Ameryki środkowej pomiędzy ok. 2000 p.n.e. a 1500 n.e. Badania w Naranjo pokazały, że ogromna część informacji na temat tego miasta została bezpowrotnie utracona na skutek działalności rabunkowej. Badania w Nakum stwarzają szansę na wnikliwe poznanie historii tego ośrodka i osadzenie jej we wciąż słabo poznanych dziejach tego regionu. Dzięki temu pozwolą na lepsze poznanie mechanizmów rozwoju cywilizacji Majów w północno-wschodniej Gwatemali.
Projekt Archeologiczny Nakum rozpoczął swe prace w 2006 roku skupiając się na badaniach zarówno północnej, dotąd nie przebadanej części stanowiska, jak również obszaru rozciągającego się w obrębie najważniejszego dziedzińca południowej części Nakum, zwanego Patiem 1. Prace archeologiczne prowadzone w północnej części stanowiska skupiły się przede wszystkim na badaniach niewielkiej piramidy zwanej Budowlą 99. W ich trakcie na szczycie Budowli 99 odkryto pozostałości budowli składającej się z 5 pomieszczeń. W jej obrębie odkryto wiele naczyń, całych lub fragmentarycznie zachowanych siekier, ostrzy do włóczni, figurek i innych zabytków. Badania pokazały, że budowla ta jest datowana na schyłkowy okres klasyczny (ok. IX-X w. n.e.), a więc na czasy, które z jednej strony charakteryzują się gwałtownym upadkiem wielu miast Majów leżących na nizinach płd.-wsch. Meksyku, płn. Gwatemali, Belize i zach. Hondurasu, a z drugiej strony wielkim rozkwitem Nakum. Rozwój Nakum w tym trudnym dla kultury Majów okresie może być związany z korzystną lokalizacją tego ośrodka nad brzegiem rzeki Holmul, jednym z najważniejszych źródeł wody i traktów komunikacyjnych na południowych nizinach Majów. W roku 2007 na szczycie Budowli 99 otwarty został również wykop sondażowy mierzący 2x2 m i ciągnący się do podstawy tej struktury. Wykop ten przyniósł spektakularne odkrycie dwóch depozytów ofiarnych na głębokości blisko 7 m poniżej szczytu budowli. Na depozyty składało się m.in. unikatowe znalezisko w skali ziem Majów: dziewięć glinianych głów przedstawiających bóstwa Majów, a poza tym także ozdoby z jadeitu, z których dwie przedstawiają główki małp, dyski z ceramiki, zawieszki z ludzkich kości oraz cylindryczna tuba z dwoma wiekami. Co ciekawe oba depozyty ofiarne nie są datowane na okres klasyczny: złoty wiek rozwoju kultury Majów, ale na późny okres preklasyczny, kiedy z wolna formowały się zręby tej cywilizacji (ok. I w. p.n.e.-II w. n.e.).

Badania prowadzone w południowej części Nakum, na terenie Patia 1, wielkiego dziedzińca, otoczonego z czterech stron przez budynki w typie piramid i świątyń, przyniosły rewelacyjne rezultaty. Na obszarze tym udało się nam odnaleźć relikty budowli wykonanych w tzw. stylu talud-tablero, typowym dla centralnomeksykańskiej metropolii w Teotihuacan, położonej w odległości ok. 1000 km na zachód od ziem Majów. Poza Nakum w północno-wschodniej Gwatemali istnieją tylko 3 inne ośrodki, w których natrafiono na ślady podobnego stylu.
Pojawienie się w Nakum budowli talud-tablero jest być może wynikiem adaptacji modnego wówczas stylu, istnieje jednak również możliwość, że Nakum było w tym czasie częścią imperium Siyah K`ak`a, przybysza o koneksjach teotihuakańskich, który pod koniec IV wieku n.e. podbił wiele stanowisk wokół Nakum, takich jak El Peru, Tikal, Uaxactun, Rio Azul, La Sufricaya i prawdopodobnie również Yaxha. Nakum położone jest między Tikal, Yaxha i La Sufricaya. Pojawienie się w tym stanowisku teotihuakańskich elementów może tak więc oznaczać, że również Nakum zostało uzależnione przez Siyah K`ak`a.
Najbardziej spektakularnym znaleziskiem sezonu 2006 było jednak odkrycie, jakiego dokonano w piramidzie mającej ok. 12 m wysokości, usytuowanej po wschodniej stronie dziedzińca Patia 1. W trakcie badań prowadzonych na szczycie wybranej przez nas piramidy, której lokalizacja sugerowała iż może ona być mauzoleum władców Nakum, natrafiliśmy na grobowiec królewski (patrz ilustracja). Pierwsze kamienne płyty przykrywające grobowiec zostały przez nas uniesione w nocy z 6 na 7 czerwca. Zobaczyliśmy stojące naczynia w południowej części grobowca oraz pozostałości szkieletu i setki jadeitowych ozdób w środkowej i północnej jego części, wśród których wielkością i bogactwem wyróżniał się zwłaszcza pektorał z jadeitu. Znaleziska te potwierdziły nam, że grobowiec nie został wcześniej obrabowany, mimo tego, że w górnej części piramidy po jej wschodniej stronie znajduje się wkop rabunkowy. Kopiący w tym miejscu niegdyś rabusie przerwali jednak pracę zanim dotarli do grobowca lub ominęli go, wkopując się w głąb piramidy obok niego. W czasie odsłaniania przez nas grobowca duża grupa rabusiów również krążyła w dżungli wokół Nakum. Z tego powodu zdecydowaliśmy się rozbić namiot na czubku piramidy tuż przy naszym wykopie, by pilnować znalezisk i wczesnym rankiem następnego dnia rozpocząć eksplorację.
Grobowiec wyposażony był w kilka naczyń ceramicznych (w tym jedno przedstawiające tańczącego Boga Kukurydzy) oraz ponad 460 paciorków z jadeitu i muszli, tworzących kilkanaście naszyjników i innych ozdób zmarłego. Do tej pory na ziemiach Majów odkryto w trakcie prac archeologicznych tylko 3 inne naczynia z podobnym przedstawieniem tańczącego boga kukurydzy. Nasze odkrycie zasługuje na szczególne uznanie, ponieważ jest czwartym z kolei znaleziskiem tego rodzaju.
W okolicy klatki piersiowej zmarłego, poniżej bogatego wielorzędowego naszyjnika z jadeitu i nefrytu, znajdował się bezcenny pektorał z jadeitu, pokryty z jednej strony rytym przedstawieniem twarzy mężczyzny, a z drugiej strony serią hieroglifów. Jak wykazały analizy epigrafików (znawców pisma), zwłaszcza Simona Martina, pierwszy glif oznacza nazwę pektorału, co jest bardzo ciekawe, gdyż znanych jest bardzo niewiele zabytków posiadających swoje indywidualne imię. Drugi i trzeci hieroglif funkcjonują razem, oznaczając nazwę ośrodka oraz tytuł królewski władcy, którego imię można z kolei odczytać jako Ixim Chan ("bóg kukurydzy-wąż").

Odkryty przez nas grobowiec jest pierwszym grobowcem królewskim, na jaki natrafiono w Nakum i jeden z pierwszych nie wyrabowanych grobowców królewskich odkrytych na obszarze całego Parku Triangulo w północno-wschodniej Gwatemali. Jest on datowany na przełom VII i VIII wieku n.e., a więc na czasy bujnego rozkwitu cywilizacji Majów. Wiadomo jednak, że pektorał spoczywający na piersi zmarłego pochodzi z wczesnego okresu klasycznego (IV lub V wiek) i był przypuszczalnie przechowywany przez członków rodziny królewskiej jako ważna pamiątka rodowa. Odkrycie nie wyrabowanych grobów królewskich Majów należy do prawdziwej rzadkości, ponieważ przez dziesiątki lat wiele stanowisk tej kultury było systematycznie plądrowanych przez rabusiów w poszukiwaniu grobów i innych depozytów ofiarnych. W posadzce grobowca wykonaliśmy wykop ciągnący się na głębokość aż 10 metrów w głąb piramidy. Kilka metrów poniżej posadzki natrafiliśmy na pozostałości pomieszczenia świątynnego (fragmenty ścian i wejście), pod którym odkryliśmy z kolei grobowiec ulokowany w krypcie. W grobowcu znajdował się szkielet dorosłej kobiety, której głowę wsadzono do dużej malowanej misy a następnie nakryto ją od góry innym malowanym naczyniem. Pochówek jest datowany na ok. II-III w. n.e. i został zdeponowany w jednej z pierwszych faz budowlanych Piramidy nr 15. Malowane wazy zdeponowane w grobie stanowią prawdziwe arcydzieło sztuki ceramicznej i są niezwykle rzadkim znaleziskiem.

W sezonie 2007 roku prace archeologiczne skupiły się również na badaniach tzw. Budowli 14, niewielkiej piramidy położonej na południe od Budowli 15. We wnętrzu piramidy, na głębokości ok. 5 m poniżej jej szczytu, natrafiliśmy na 4 sklepione komory. Trzy z nich to pomieszczenia pałacowe lub świątynne. Ostatnia z komór pełniła najprawdopodobniej funkcje grobowe; przypuszczalnie znajdował się tutaj królewski grobowiec bądź też komnata pełniła funkcje kaplicy grobowej, w której czasowo przechowywane były zwłoki członków rodziny królewskiej przed złożeniem ich do właściwego grobu. Komora została niestety wyrabowana, najprawdopodobniej jeszcze w czasach prekolumbijskich. W jej wnętrzu udało nam się odkryć bardzo wiele fragmentów naczyń, ludzkie zęby i wymodelowane w stiuku fragmenty płaskorzeźb zdobiących fasadę budowli. Ponadto, na ścianie komory zachowały się relikty malowideł ściennych.
W roku 2008 w pobliżu grobowca królewskiego polscy archeolodzy natrafili na dwa bardzo ciekawe depozyty ofiarne. Jeden z nich został wkopany w posadzkę komnaty położonej na szczycie piramidy i składał się z 10 krzemiennych ostrzy, z których przynajmniej cztery pomalowane były na niebiesko. U Majów niebieski był kolorem związanym z ofiarami. Przeznaczonych na ofiarę jeńców malowano na niebiesko zanim ich uśmiercano. Nie jest więc wykluczone, że ostrza pełniły funkcję rytualną. Obok nich znajdowała się wielka misa, służąca do przygotowywania tortillas (placków kukurydzianych). W jej wnętrzu znajdował się jadeitowy paciorek a całość przykryto kolejnym naczyniem, odwróconym do góry dnem.
Odkryty w sąsiedniej piramidzie depozyt ofiarny zawierał pięknie malowane naczynie ozdobione stylizowanymi hieroglifami. Niezwykle ważne informacje przyniosło też odkrycie tekstu hieroglificznego wymalowanego na fragmentarycznie zachowanym, kolejnym naczyniu. Wstępne analizy sugerują, iż służyło ono jednemu z władców lub najwyższych dostojników Nakum do picia kakao (kakawa), przeznaczonego wyłącznie dla najwyższych elit. W głębi tej samej piramidy odkryto również czerwono malowane komnaty i zadziwiająco skonstruowany kanał na wodę w formie rynny. Być może kanał ten doprowadzał wodę do rytualnych zbiorników, znajdujących się gdzieś w głębi piramidy. Podobna konstrukcja nie została jeszcze odkryta w żadnym innym mieście Majów. Badania prowadzone w ciągu w ciągu kolejnych sezonów być może pozwolą wyjaśnić dokładne przeznaczenie tej konstrukcji.

Polskie badania w Nakum były lub wciąż są sponsorowane dzięki dotacjom i grantom przyznanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Narodowe Centrum Nauki, Fundację na Rzecz Nauki Polskiej, Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc., a także dzięki środkom z Uniwersytetu Jagiellońskiego.